چگونه شیوع ویروس کرونا پناهجویان را آسیب پذیرتر کرده است؟

نوشته: نگین سادات میرواحدی؛ پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران/ طرح شهید احمدی روشن بنیاد ملی نخبگان

بحران پاندمی ویروس کرونا در جهان موجب شده تا قشر آسیب پذیر مهاجران اجباری نیز در معرض خطرات ناشی از این بیماری قرار گیرند. با توجه به شرایط زندگی این قشر عوامل متعددی مانند تراکم جمعیت، دسترسی نامناسب به خدمات اساسی، به ‌ویژه مراقبت ‌های بهداشتی، دسترسی محدود به اطلاعات قابل‌اعتماد موجب تشدید شیوع ویروس بین آن ها می ‌شود. عمده چالش ‌هایی که در شرایط فعلی برای مهاجران اجباری در کشورهای مختلف ایجاد شده را می‌ توان در ده مورد شامل: وقفه در ارائه کمک ‌های بشردوستانه، تهدید امنیت غذایی و خطر گرسنگی، محدودیت مرزی، محدودیت ‌های سفر در ارتباط با کووید-19، ضعف خدمات درمانی در کمپ ‌ها، رکود اقتصادی، طولانی شدن وقایع جابجایی، و دسترسی محدود به خدمات درمانی رایگان طبقه ‌بندی کرد.

سازمان جهانی مهاجرت در گزارش فوریه 2020 به این نکته اشاره دارد که در بسیاری از کشورها ارائه کمک‌ های بشردوستانه برای مهاجران اجباری حائز اهمیت بسیار است.گسترش کووید-19 دولت ‌ها را در سراسر جهان مجبور به اعمال محدودیت‌ های شدید در جابجایی ­های بین ‌المللی و جابجایی داخلی به‌ منظور کنترل و مقابله با انتقال بیماری کرده است. این محدودیت ‌ها تأثیر بسزایی در توانایی سازمان ‌های امدادی برای پاسخگویی به بحران‌ های گوناگون در جهان دارد. علاوه بر این، تهدید امنیت غذایی و خطر گرسنگی یکی از مهم‌ترین چالش ‌های پناهجویان و آوارگان در کشورهای آفریقایی همچون کنگو است که با شیوع ویروس کرونا نیاز آنها به کمک‌ های فوری، بشردوستانه و امدادی بیشتر از گذشته احساس می ‌گردد.

کشورهای مختلف اقدامات گسترده‌ای را برای جلوگیری از ورود یا گسترش کووید-19 در مرزها اعمال کرده ‌اند. پروازهای بین ‌المللی به حالت تعلیق درآمده و مرزهای زمینی تا حدود زیادی بسته ‌شده ‌اند. در بسیاری از کشورها، سیاست‌ های مرزی سخت ‌گیرانه ‌ای در این زمینه اتخاذ شده است. این مسئله از جهات مختلف بر وضعیت مهاجران و پناهجویان در کشورهای مختلف اثرگذار است. با بسته شدن مرزها، رسیدگی به وضعیت پناهندگان و پناهجویان در برخی از کشورها متوقف ‌شده که این برای این قشر آسیب ‌پذیر که پیش ‌تر هم در وضعیت نامساعدی بودند شرایط را سخت ‌تر می ‌کند. علاوه بر این، با محدود شدن رفت ‌و آمدها، اقدامات و کمک ‌هایی که از جوامع دیگر به آنها ارائه می‌ شد نیز متوقف می‌ شود و آن‌ ها را به لحاظ اجتماعی – اقتصادی با چالش‌ هایی روبه ‌رو می‌ کند. با شیوع و گسترش ویروس کرونا در تمامی کشورهای جهان، مرزها بسته شدند و جابجایی ‌ها و رسیدگی به وضعیت مهاجران متوقف شد. به طور مثال پاکستان مرزهایش را برای رفت و آمد بسته است که در نتیجه آن بازگشت و یا اخراج مهاجرین افغانستانی نیز تقریبا متوقف شده است. علاوه بر این، روند اسکان مجدد پناهندگان نیز کند یا متوقف شده است.

ضعف خدمات درمانی در کمپ ‌ها یا دسترسی محدود به آزمایش ویروس کرونا و سایر تجهیزات نیز از دیگر چالش‌ های پناهندگان در دوره شیوع ویروس کرونا است. ازآنجاکه کشورها منابع قابل‌توجهی را برای پاسخگویی به جلوگیری از گسترس ویروس کووید-19 اختصاص می‌ دهند، نگرانی‌ هایی مبنی بر اینکه تلاش‌ها برای ارتقاء سطح آماده گی در برابر سایر بحران ‌ها کاهش یابد، وجود دارد. این بحران­ ها به ‌طور مداوم بزرگ ‌ترین محرکه جابجایی افراد بوده ‌اند. در صورت بروز حوادث و بلایایی مانند طوفان، زمین ‌لرزه ‌ها یا آتش‌ سوزی حین شیوع کووید-19، ممکن است برخی کشورها نتوانند به‌ طور مؤثر عکس ‌العمل نشان دهند.

    بزرگ ‌ترین چالش برای پناهندگان، پناهجویان و سایر مهاجران اجباری در حال حاضر چالش‌ درآمد است. رکود گسترده اقتصادی ناشی از اقدامات و محدودیت هایی  که بیشتر کشورها برای مقابله با شیوع کووید-19 اعمال کرده‌ اند (مانند تعطیلی مشاغل کوچک، فاصله‌ گذاری اجتماعی، محدودیت در مسافرت و ممنوعیت افراد زیر 20 سال و بالای 65 سال از ترک خانه‌ هایشان) باعث می ‌شود که آن‌ ها شغل و درآمد ناچیز خود را از دست بدهند و شرایط دشوارتری برای آن‌ها ایجاد شود.

    چندین کشور در سراسر جهان حتی باوجود درگیر بودن با پاندمی ویروس کرونا و تلاش برای مقابله با آن، همچنان درگیر جنگ نیز هستند. نگرانی ‌های زیادی وجود دارد مبنی بر اینکه تمرکز روی کووید-19 ممکن است منجر به متوقف شدن تلاش برای ایجاد صلح و حل مناقشات شود؛ زیرا تشدید یا طولانی‌ تر شدن آن ‌ها منجر به جابجایی بیشتر افراد می ‌شود. از آنجا که دولت‌ ها بر مقابله با کووید-19 متمرکز هستند، این نگرانی وجود دارد که تأمین اعتبار لازم برای پناهجویان که در حال حاضر نیز میزان آن محدود است، اختصاص نیابد. برخی از کشورهای کمک ‌کننده به پناهجوها تحت ‌فشار هستند تا بودجه‌ های بشردوستانه را برای کووید-19 صرف کنند و این نگرانی وجود دارد که برخی از آن ‌ها ممکن است با مشکلات اقتصادی اختصاص بودجه را متوقف کنند. به‌ عنوان ‌مثال، سازمان جهانی مهاجرت و کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد اخیراً خواستار توجه به نیازهای روبه افزایش مهاجران و پناهندگان ونزوئلا شده ‌اند، زیرا شرایط آن ‌ها در طول بحران کووید-19 بدتر شده است.

در ایران نیز وضعیت به گونه ‌ای است که همزمان با شیوع ویروس کرونا نگرانی برای مهاجران در مورد هزینه ‌های درمانی به خصوص برای مهاجران فاقد مدرک ایجاد شد؛ هر چند براساس اعلام مسئولان کشور هیچ ‌گونه تبعیضی برای پذیرش مبتلایان بین اتباع خارجی و افراد بومی در مراکز درمانی وجود ندارد. توقف برخی فعالیت های اقتصادی در ایران، همچون فعالیت ‌های ساختمانی، در کنار سایر عوامل باعث بازگشت تعداد قابل توجهی از مهاجران فاقدمدرک افغانستانی از ایران شد.

این چالش ‌ها، پناهجویان گرفتار در مرزها را در بلاتکلیفی قرار داده و بر ترس و اضطراب آنها افزوده است. هر یک از چالش‌ ها می ‌تواند به نوعی منجر به واکنش‌ های غیرقابل پیش ‌بینی و بعضا اعمال خشونت و رفتارهای ناهنجار در کمپ ‌ها شود. علاوه بر این، کشورهای میزبان نیز به سبب اینکه بر راه ‌های مقابله با بحران کرونا متمرکز شده ‌اند و اولویت برای آنها شهروندان کشور خود می ‌باشد، عملا پناهجویان را در حاشیه قرار می دهد. البته رویکرد کشورها در این زمینه با هم متفاوت است؛ ولی به طور کلی به سبب کمبود بودجه و رکود اقتصادی ناشی از قرنطینه، برخی از کشورهای کمک‌کننده به پناهجوها نیز تحت‌فشار هستند و این نگرانی وجود دارد که برخی از آن‌ ها ممکن است با مشکلات اقتصادی اختصاص بودجه را متوقف کنند. با ادامه روند فعلی بخشی از پناهندگان و پناهجویان ناچارا به کشور خود باز می‌ گردند که بازگشت آنها نیز مجددا شروع ایجاد مشکلات جدید برای کشورهای مبدا است زیرا که این احتمال وجود دارد که آنها ناقل ویروس باشند.

    علی رغم چالش‌ های مذکور، اقدامات محدودی توسط برخی سازمان ‌های بین ‌المللی، افراد خیر، موسسات خیریه و نهادهای مردم‌ نهاد برای حل مشکلات این قشر آسیب پذیر انجام شده است. اما همچنان در برخی از مناطق جهان دسترسی برابر آنان به امکانات بهداشت عمومی و فرصت‌ های شغلی تضمین نشده است. از جمله اقداماتی که سازمان بین‌المللی مهاجرت در این زمینه در کشورهای گوناگون از جمله بنگلادش، پاناما، ایتالیا، تونس، نیجریه، اوگاندا، جمهوری دموکراتیک کنگو و اوکراین انجام داده است می ‌توان به بهبود زیرساخت ‌های آب، ارائه ضدعفونی ‌کننده ‌ها و ارتقاء سطح بهداشت از طریق ایستگاه‌ های شستشوی دست و خدمات پشتیبانی برای به حداقل رساندن خطر شیوع و انتقال بیماری اشاره کرد. در سطح جهان، اقدامات برای متوقف کردن گسترش ویروس بسیار شدید بوده است: مشاغل تعطیل شده ‌اند، محدودیت‌ های جدی برای کاهش مسافرت ها اعمال‌ شده است، اقداماتی برای رعایت فاصله گذاری اجتماعی (فیزیکی) صورت گرفته و به مردم توصیه‌شده كه فقط برای تهیه لوازم مورد نیاز خانه را ترک کنند و در صورت امكان دورکاری انجام دهند. اما آنچه بیش از پیش باید مورد توجه قرار گیرد توجه به رویکرد آموزش و اطلاع رسانی در نحوه انتقال ویروس و رعایت نکات بهداشت فردی، بهبود دسترسی مهاجران به امکانات بهداشتی و درمانی رایگان، کاهش تراکم جمعیت در کمپ ها و استفاده از ظرفیت تشکل‌ ها و نهادهای محلی برای عرضه وسایل ضدعفونی کننده است. از طرف دیگر در سطح جهانی توجه به سیاستگذاری و اتخاذ رویکرد بشردوستانه توسط دولت ‌ها و سازمان ‌های بین المللی در ارتباط با مهاجران اجباری و پناهجویی ضرورت بسیار زیادی دارد.

منابع مورد استفاده در تهیه یادداشت:

دويچه وله فارسی (2020)، مسدود شدن مرز پاکستان باعث توقف عودت مهاجران شده است، قابل‌دسترسی بر روی آدرس https://b2n.ir/992343

خبرگزاری صدای افغان (2020)، 100 مورد ابتلا و 50 قربانی ویروس کرونا در میان مهاجرین افغانستانی در ایران، قابل‌دسترسی بر روی آدرس: https://b2n.ir/539046

مهاجر نیوز (2020)، افزایش موارد ابتلا به ویروس کرونا در افغانستان و ادامه برگشت افغان ها از ایران و پاکستان، قابل‌دسترسی بر روی آدرس: https://b2n.ir/898491

IOM. (2020). COVID-19 Analytical Snapshot #7: Displaced population impacts. Available at: https://www.iom.int/sites/default/files/our_work/ICP/MPR/covid-19_analytical_snapshot_7_displaced_population_impacts. pdf  [Accessed 29/04/2020].

IOM. (2020). COVID-19 Analytical Snapshot #8: Displacement events. Available at: https://www.iom.int/sites/default/files/our_work/ICP/MPR/covid-19_analytical_snapshot_8_displacement_events.pdf [Accessed 29/04/2020].

Kirişci, K. Erdoğan, M. M. (2020). Turkey and COVID-19: Don’t forget refugees. Available at: https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2020/04/20/turkey-and-covid-19-dont-forget-refugees/ [Accessed 29/04/2020].

IOM. (2020). IOM Global Strategic Preparedness and Response Plan: Coronavirus disease 2019: February – December 2020 (updated on 15 April 2020) at: https://reliefweb.int/report/world/iom-global-strategic-preparedness-and-response-plan-coronavirus-disease-2019-february-0 [Accessed 1/05/2020].

Refugees International. (2020). COVID-19 and the Displaced: Addressing the Threat of the Novel Coronavirus in Humanitarian Emergencies. Available at: https://www.refugeesinternational.org/reports/2020/3/29/covid-19-and-the-displaced-addressing-the-threat-of-the-novel-coronavirus-in-humanitarian-emergencies  [Accessed 29/04/2020].

Volkin, S. (2020). How are refugees affected by COVID-19?. Available at: https://hub.jhu.edu/2020/04/20/covid-19-refugees-asylum-seekers/ [Accessed 29/04/2020].