بازگشت دانشجویان ایرانی از خارج کشور: فرصت یا تهدید؟!

بهرام صلواتی/ مدیر رصدخانه مهاجرت ایران

در ابتدای قرن بیست و یکم جمعیت دانشجویان بین المللی جهان رقمی بالغ بر دو میلیون نفر بود که با گسترش آموزش عالی بین المللی در جهان در پایان دهه دوم این قرن این رقم با افزایش250 درصدی به بیش از 5 میلیون نفر رسیده بود. در آغاز دهه سوم قرن حاضر، پیش بینی ها حاکی از تدوام این سیر صعودی  و جهش جمعیت دانشجویان بین المللی جهان به تراز 10 میلیون نفر بود. اما با آغاز سال 2020 میلادی، جهان با شوکی عظیم ناشی از شیوع ویروس کرونا مواجه شد که در پی آن تحولاتی عظیم در عرصه های مختلف اقتصادی و اجتماعی و از جمله در حوزه آموزش عالی بین المللی رخ داده است. 

در واقع همراه با شیوع جهانی ویروس کرونا، بازار جابجایی دانشجویان بین المللی در سراسر دنیا با محدودیت ها و اختلالات فراوانی مواجه شده است. از تبعات جهانی شیوع بیماری کرونا، قرار گرفتن دنیا در وضعیت استثنایی (Global Shutdown)در چند دهه اخیر در حوزه مهاجرت و جابجایی بین المللی انسانها و بسته شدن کامل مرزها است. بسیاری از کشورها و اقتصادهای بین المللی در وضعیت مرزهای بسته و یا اعمال  محدودیت در زمینه تردد بین المللی هستند. پاندمی کرونا در 188 کشور دنیا دانشگاه ها را به تعطیلی کشانده و یا آن‌ها را با تغییرات جدی روبه‌رو کرده است. بر اساس آمار یونسکو در حال حاضر بیش از 1.5 میلیارد دانشجو و دانش‌آموز در دنیا تحت تاثیر این همه‌گیری قرار گرفته‌اند که حجمی حدود 91% از دانشجویان و دانش‌آموزان جهان را تشکیل می‌دهد.

بعد از اعلام بسته شدن مرزهای بین المللی در بسیاری از کشورهای جهان، بخصوص کشورهای دانشجو پذیر  از جمله آمریکا، کانادا و استرالیا، بسیاری از دانشجویان بین المللی مخصوصاً  آن دسته از دانشجویان که در خارج از کشورهای محل تحصیل خود بودند، در سردرگمی و بلاتکلیفی به سر می برند.  گروهی از دانشجویان که خود را برای آغاز  دوره تحصیلی و یا ادامه دوره خود در ترم های بهاره آماده کرده بودند، در وضعیت نامعلومی قرار دارند.  از سوی دیگر، با تعطیلی  بسیاری از مراکز آموزشی و پژوهشی در کشورهای دانشجو پذیر دنیا، فرآیند جذب و جابجایی دانشجویان بین المللی نیز تا حد زیادی محدود شده است. در حالیکه چین( کشور دانشجو فرست) فرستنده  تعداد زیادی از دانشجویان به کشورهای مختلف دنیا است، بسیاری از کشورها ورود و حضور دانشجویان چینی را تا حد زیادی محدود کرده اند.

اما یکی دیگر از عوارض مهم شیوع ویروس کرونا بر بازار بین المللی جابجایی دانشجویان، بازگشت دانشجویان از کشورهای میزبان به کشورهای فرستنده است. در واقع همزمان با بسته شدن دانشگاه ها و تعطیلی کلاس های درس و توقف ارائه حضوری آموزش، بسیاری از کلاس ها و دوره های درسی در مراکز آموزشی و دانشگاه های جهان بصورت برخط (آنلاین) ارائه می شوند. شیوه ارائه غیرحضوری آموزش، ترس از بسته شدن مرزها، احساس آسایش و امنیت بیشتر در کنار خانواده، کاستن از هزینه های زندگی و مواردی از این دست جملگی باعث گردیده است که بسیاری از دانشجویان علی رغم محدودیت و کاهش  پروازهای بین المللی، قصد عزیمت و بازگشت به کشور خود را داشته باشند. همچنان که در طول دو ماه گذشته تعدادی قابل توجهی از دانشجویان ایرانی ساکن خارج از کشور به داخل کشور بازگشته اند.

بازگشت دانشجویان بین المللی از منظر کشورهای میزبان را نمی توان اتفاق خوشایند و مطلوبی قلمداد کرد و بنوعی تهدیدی برای اقتصاد این کشورها است.  چرا که دانشجویان بین المللی در بسیاری از کشورهای مقصد، منبع درآمد قابل توجهی تلقی می شوند و  دانشگاه‌های این کشورها اتکای قابل توجهی به دانشجویان بین المللی بویژه در ایجاد مشاغل آکادمیک و وابسته  دارند. براساس مطالعات صورت گرفته بعنوان  نمونه در کشور استرالیا، بخش بین الملل دانشگاه ها 41 میلیارد دلار به اقتصاد این کشور کمک کرده اند و در سال 2018 از  260 هزار  شغل تمام وقت پشتیبانی کرده‌اند. با توجه به محدودیت های ناشی از ویروس کرونا  و از بین رفتن ترم تحصیلی دانشجویان، انتظار می‌رود که دانشگاه ها مبلغی بین 3 تا 4/4 میلیارد دلار از درآمد خود را از دست دهند. بر اساس تخمین ها پیش بینی می شود که بیش از 21  هزار شغل در شش ماه آینده در معرض خطر قرار داشته باشند و در صورت ادامه دار شدن همه گیری ویروس کرونا،  این میزان بیکاری در این بخش افزایش یابد. به همین خاطر بسیاری از کشورهای میزبان در حال طراحی و اجرای برنامه های ویژه برای حمایت از دانشجویان بین المللی اعم از کاهش یا بخشودگی شهریه های تحصیلی، اعطای وام و کمک هزینه های زندگی هستند.

اما از منظر کشورهای دانشجو فرست از جمله ایران، موضوع بازگشت دانشجویان بین المللی می تواند هم فرصت تلقی شود و هم تهدید. بطور طبیعی بازگشت ( اجباری/ اختیاری) دانشجویان ساکن خارج از کشور به داخل برای هر کشوری دانشجو فرستی این نوید را می دهد که پیوند عاطفی و احساسی، ارتباط کاری و بطور کلی میل به بازگشت به موطن هنچنان در میان این دسته از سرمایه های انسانی همچنان زنده و برقرار است. چرا که در بعضی از مواقع، جابجایی بین المللی دانشجویان به خارج، یک طرفه بوده و در شرایط اضطراری همچون شرایط فعلی شیوع کرونا، دانشجویان تمایلی برای بازگشت به کشور موطن حتی به بهانه دیدار خانواده خود ندارند.  لذا بخشی از این بازگشت ها ( ولو موقت) و رفت و آمدها موید این موضوع هستند که موضوع جابجایی بین المللی دانشجویان همیشه یکطرفه  و به قصد عدم بازگشت نیست. 

نکته دیگر این است که در شرایط فعلی که  رشد چشمگیر و تحولی بی سابقه در صنعت آموزش آنلاین صورت گرفته هرچند بواسطه شرایط اجباری ناشی از شیوع کرونا بوده است. با این حال این تغییر در جهت گیری آموزش از حضوری به برخط (آنلاین)  می تواند اثرات عمیق و بلندمدتی را در این حوزه به دنبال داشته باشد و سهم و جایگاه آموزش و جابجایی مجازی(Virtual Mobility) را به شکل بی سابقه ای بهبود و ارتقاء بخشد. در واقع گسترش فرهنگ و اعتبار آموزش آنلاین در بخش آموزش عالی بین المللی می تواند علاوه بر اینکه به کاهش هزینه های آموزش و گسترش این بخش کمک کند،  هزینه های مربوط به جابجایی فیزیکی دانشجویان را کاهش داده و از آن مهمتر امکان از دست دادن سرمایه های انسانی کشورهای دانشجو فرست بواسطه حضور در خارج از کشور را تا حدی تقلیل دهد. در همین راستا نتایج یک پیمایش بین المللی حاکی از آن است که بعلت شیوع کرونا بویژه در کشورهای مقصد اصلی اعم از آمریکا و انگلستان و اسپانیا، برنامه تعداد قابل توجهی از دانشجویان برای ادامه تحصیل در خارج تغییر کرده است. نتایج این پیمایش نشان می دهد 40 درصد از دانشجویان بین المللی برنامه ادامه تحصیل خود را تغییر داده اند. بیشتر دانشجویان در فکر تعویق برنامه ادامه تحصیل خود تا سال آتی تحصیلی هستند. عده ای نیز به دنبال ثبت نام در برنامه های آنلاین هستند و گروهی نیز از ادامه تحصیل در خارج منصرف شده اند و برنامه ادامه تحصیل در کشور موطن خود را مدنظر دارند.

بازگشت دانشجویان خارج از کشور به داخل ( ولو به صورت موقت)  و ماندگاری احتمالی بخشی از آنها به علت تغییر برنامه کلی ادامه تحصیل  در داخل و یا ادامه تحصیل از طریق آنلاین و ارتباط با مراکز دانش و توسعه فناوری روز دنیا می تواند زمینه ساز انتقال ایده های دانش بنیان و فناورانه به داخل کشور باشد. هر چند که این موضوع نیازمند زمینه سازی محتوایی و اجرایی جهت بهره برداری از این ظرفیت بشکل سودمند و هدفمند است. خوشبختانه در کشور ایران اخیراً بواسطه فعالیتها وسرمایه گذاری های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری جهش قابل توجهی در زمینه ایجاد زیرساختهای توسعه کسب وکارها و فعالیتهای نوآورانه و فناورانه در کشور صورت گرفته است. بازگشت دانشجویان ایرانی خارج از کشور و تعامل سازنده آنها با همتایان خود در محیطهای پویای دانش بنیانی می تواند خون تازه در رگ های اکوسیستم نوآوری و فناوری کشور باشد. در این بین ایده ایجاد و توسعه محیط های تعاملی تخصصی ویژه دانشجویان بازگشتی با همتایان داخلی خود در قالب پارک فناوری یا مراکز نوآوری اختصاصی می تواند در این مسیر نقش تسهیل گرانه ای داشته باشد و مهمتر از آنکه در معرفی هر چه بیشتر ظرفیتهای توسعه یافته در داخل کشور به این دسته از دانشجویان و همچنین تقویت حس ماندگاری آنها در داخل کمک شایانی نماید.  

به هر حال باید در نظر داشت که شیوع ویروس کرونا شرایطی را فراهم ساخته است که می توان از آن فرصتهای جدیدی فراهم آورد. اما همانگونه که اشاره شد این فرصتها مستلزم برنامه ریزی و زمینه سازی محتوایی و اجرایی است. بازگشت دانشجویان ایرانی از خارج به داخل بخصوص در برخی از رشته ها از جمله پزشکی و داروسازی در دوران کرونا می تواند یک فرصت استثنائی برای کشور باشد. چراکه در حال حاضر با توجه به فشار بیش از حد بر روی بخش بهداشت و درمان کشورها و نیاز مبرم آنها به کادر درمانی، دانشجویان بین المللی رشته های پزشکی و داروسازی و حوزه های وابسته و بین رشته ای اعم از مهندسی پزشکی، یک منبع فوق العاده ارزشمند برای کشورهای فرستنده و میزبان به شمار می آیند که پیش بینی می شود رقابتی شدیدی در آینده نزدیک برای جذب و حفظ آنها در میان کشورها درگیرد. متاسفانه اخیراً در اظهارات مشاور وزیر بهداشت کشور ابراز بی علاقه گی و عدم توجه به دانشجویان پزشکی بازگشته به داخل کشور مشاهده شد که میتواند ناشی از بی برنامگی کشور در زمینه بهره گیری از ظرفیت دانشجویان بازگشتی بخصوص در رشته های پزشکی باشد.  عدم توجه به این منابع انسانی ارزشمند بخصوص در رشته های موردنیاز مبرم کشور می تواند ارسال کننده پیام  ناامیدی و عدم توجه به دسته های مختلف دانشجویان بازگشتی در سایر حوزه ها و رشته ها باشد.

اما یکی از تهدیدهای اصلی بازگشت دانشجویان ایرانی به داخل کشور و عدم امکان بازگشت مجدد آنها به خارج و یا محدودیت جابجایی بین المللی آنها مربوط به ضرورت داشتن سهم پایدار  ایران در بازار  جهانی” چرخش نخبگان و دانشجویان” بعنوان بخشی از سوخت موتور انتقال و توسعه دانش و فناوری در کشور است. چرا که جابجایی بین المللی دانشجویان و متخصصان سهم مهمی را در توسعه دانش و فناوری و حتی افزایش قدرت نرم کشورهای در حال توسعه اعم از ایران ایفا می کند. لذا همواره حفظ و حراست بخشی از سهم و جایگاه ایران در بازار  بین المللی ” چرخش نخبگان” بسیار مهم و حیاتی است.  همچنان که در چند ماه پیش از شیوع کرونا، سیاستهای محدود کننده دولت آمریکا در ورود دانشجویان و متخصصان ایرانی و چینی موید این موضوع است که دسترسی به منابع دانش و فناوری روز دنیا تبدیل به یکی از دغدغه های دولت ها در منازعات و رقابت های منطقه ای و جهانی شده است.

به هر حال آنچه در این یادداشت مختصر مدنظر بود توجه دادن به این نکته اساسی است که شیوع ویروس کرونا و تغییر و تحولات در بخش آموزش عالی بین المللی و  بازگشت دانشجویان بین المللی از خارج به داخل کشورهای دانشجو فرست از جمله ایران موید فرصتها و تهدیدات فراوان و متنوعی است که بهره برداری و تقویت فرصتها و  همچنین تخفیف و رفع تهدیدات نیازمند یک فکر راهبردی و برنامه اجرائی سریع و هوشمند است. چرا که بزودی با به نقطه تعادل رسیدن شرایط جدید،  فرصتهای پیش آمده ناشی از بازگشت دانشجویان کم رنگ و تهدیدات ناشی از خروج سرمایه های انسانی مجدداً پررنگ خواهد شد.