سیر مهاجرت در ایران؛ فرصت‌سازی یا تهدیدسازی؟

نیلوفر باقرنیا/ محقق رصدخانه مهاجرت ایران: انسان‌ها از دیرباز مهاجرت را به عنوان یکی از مهم‌ترین انواع تحرک‌های جمعیتی به دلایل و اشکال گوناگون برگزیده‌اند. این امر می‌تواند براساس نظام داخلی و بین‌المللی کشورها تاثیرات گسترده‌ای بر کشورهای مهاجر‌فرست داشته باشد. تعدادی از کشورها این امر را هوشمندانه تبدیل به فرصت ساخته اما از سوی دیگر در برخی مهاجرت می‌تواند از جنبه‌های گوناگون به عنوان تهدید تلقی گردد. در ایران نیز در دهه‌های اخیر به دلیل بحران‌های اقتصادی و اجتماعی در سطح داخلی و همچنین فشارهای ساختاری از قبیل اعمال تحریم‌ها و سیاست فشار حداکثری ایالات‌متحده در سطح بین‌الملل تمایل به مهاجرت دیده می‌شود. برای مثال طبق پیمایش رصدخانه مهاجرت ایران، از میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان کشور در سال 98-1397، 63 % میل به مهاجرت داشته که از این میان 42 % برنامه‌ریزی و اقدام عملی برای مهاجرت انجام داده و در نهایت تنها 16% میل به بازگشت داشته‌اند (صلواتی و همکاران، 1399: 174). حال این سوال پیش می‌آید که آیا ایران قادر بوده است که از افزایش روند مهاجرت به خارج از کشور فرصت‌سازی کند یا بالعکس این روند باعث نگرانی‌ها و تهدید گردیده است؟ برای واکاوی دقیق‌تر این مساله نیاز است که در ابتدا به این امر پرداخته شود که چگونه مهاجرت می‌تواند برای کشوری فرصت بیافریند.

اگرچه نگاه‌ها به پدیده مهاجرت می‌تواند بد‌‌بینانه باشد اما می‌تواند درعین حال تاثیرات مثبتی برای کشورها نیز پدید آورد. سیاست “چرخش نخبگان” برای مثال بارها توسط کشورها مورد استفاده قرار گرفته است. “ژاپن به عنوان نمونه دانشجویانی را به کشورهای غربی اعزام می‌کرد و بازگشت این گروه‌ها همراه با ایده‌های نوین، رشد فناوری و گسترش صنعت بود” (ایرنا، 1396). چین نیز مثال دیگر از این قبیل کشورها بوده که با تدوین سیاست‌های بازگشت نخبگان تاثیرات گسترده‌ای را در بخش‌های مختلف کشور داشته است. “طبق گزارشات سازمان ملل در سال 2020، حدود ده میلیون مهاجر چینی در خارج از مرزهای چین ساکن شده‌اند و این روند انتظار می‌رود در سال‌های آتی افزایش یابد” (International Organization for Migration, 2017). در این راستا دولت مرکزی چین، برای بازگشت نخبگان و نیروهای تحصیل‌کرده به داخل کشور برنامه‌های متعددی در پیش گرفته که منجر به تمایل افراد تحصیل‌کرده براي بازگشت به کشور شده است. برای مثال، “طبق آمار سازمان ملل، 81% دانشگاهیان در حوزه علوم و 54% در حوزه مهندسی در خارج از چین تحصیل کرده و به کشور بازگشته‌اند. بسیاری از این گروه‌ها جوایز ویژه حوزه علوم و فناوری را نیز از آن خود کرده‌اند.” از طرفی تعداد بسیار زیادی از فیزیک‌دانان چینی نیز از جمله کسانی بوده‌اند که به کشور خود بازگشته‌اند .(Wang, 2013) همچنین “طبق آخرین نظرسنجی انجام شده توسط انجمن راسل رینولدز از پنجاه مدیر چینی ساکن خارج در سال 2020 میلادی 87% در پاسخ به این سوال که آیا در صورت وجود فرصت شغلی مناسب تمایل به بازگشت به کشور را دارند جواب مثبت داده و 13% تمایلی به بازگشت به کشور نداشتند”. (Cheng, Drift, Qin, 2020) در نتیجه آمار ارائه شده حاکی از آن است که چین یکی از موفق‌ترین کشورها در زمینه استفاده بهینه از مهاجرت بوده است. بیشترین تعداد حضور مهاجران چینی در ایالات‌متحده ساکن شده و در تلاش برای دست یافتن به صنعت مدرن بوده‌اند. بازگشت بسیاری از این افراد در نهایت سهم عظیمی در رشد و توسعه­ی این کشور داشته است. افراد بازگشته نه تنها باعث رشد و توسعه در بخش‌های از قبیل روزنامه‌نگاری، فرهنگ، سرگرمی و رسانه شده‌اند بلکه دولت را وادار به اعمال اصلاحات در سیستم آموزشی و علمی نموده‌اند. مثال بارز در حوزه سیاست انتشار کتابی تحت عنوان ” رهبری و ظهور قدرت‌های بزرگ” توسط استاد برجسته دانشگاه و نظریه‎‌پرداز روابط بین‌الملل یان شوئه تونگ می‌باشد که مدرک دکترای خود را در دانشگاه کالیفرنیا اخذ کرده و در حال حاضر در چین مشغول به تدریس بوده و عضو حزب کمونیست چین نیز می‌باشد. او یکی از تلاش‌گران در حوزه اصلاح سیاسی در نظام سیاسی کشور بوده و بارها سیاست عدم‌تعهد چین را زیر سوال برده است. از نظر او پیگیری این سیاست نمی‌تواند با هدف درازمدت چین (تبدیل شدن به هژمون) که رهبران چین در حال حاضر دنبال می‌کنند هماهنگی داشته باشد. در واقع، او با بهره‌گیری از مدل آمریکا در پیشبرد حفظ قدرت هژمونیک خود، تلاش می‌کند کشور را سریع‌تر به اهداف خود برساند. بنابراین، می‌توان گفت مهاجرت با استراتژی چرخش نخبگان درصورت کسب تجربه و مدیریت بهتر می‌تواند به یکی از اهرم‌های رشد و توسعه کشورها و در نتیجه فرصت‌سازی مبدل شود.  

مهاجرت‌های بین‌المللی همچنین می‌تواند منجر به گسترش فرهنگ و در نتیجه افزایش مشروعیت بین‌المللی نظام‌های سیاسی گردد. به عنوان نمونه، دانشجویان بین‌المللی با برگزاری مراسم مربوط به آداب و رسوم کشور خود می‌توانند سهمی در معرفی کشور و فرهنگ خود به ملل دیگر داشته باشند. برای مثال هر چقدر ایرانیان بیشتری در کشورهای خارجی حضور داشته باشد، مردم بیشتری با زبان و گویش‌ها، تاریخ، آداب‌و‌رسوم و اماکن توریستی کشور آشنایی پیدا خواهند کرد. این امر همچنین می‌تواند باعث رشد صنعت توریسم و اعتماد بین‌المللی در صورت سفر اطمینان‌بخش مسافران باشد. در نهایت با افزایش اعتماد ملل مختلف به وجود امنیت سفر و برقراری ارتباط موثرتر، مشروعیت و مقبولیت نظام سیاسی حاکم کشورها نیز افزایش می‌یابد. برای مثال، امروزه تعداد بسیار زیادی از دانشگاه‌ها در سراسر دنیا، رشته مطالعات چین را جزء مدارک دانشگاهی خود ارائه می‌دهند و تنها طبق آمار سایت کورسرا نزدیک به پنج میلیون غیر چینی در سطح بین‌المللی در حال یادگیری زبان چینی هستند. شاید این مساله در اذهان عمومی خطور کند که این تمایل به دلیل رشد و قابلیت چین در جایگزینی نقش ایالات‌متحده در آینده باشد اما تلاش چین در گسترش فرهنگ و زبان خود از طریق حضور مردم خود در خارج از کشور را نمی‌توان نادیده گرفت. برای مثال، یان شوئه تونگ نویسنده کتاب اشاره شده در بالا، اظهار می‌کند که “چین باید بتواند طراح جدید ارزش‌ها و اصول دنیایی جدید باشد” (Yan, 2019: 116). در نتیجه حضور مردم چین در سطح بین‌الملل می‌تواند ابزاری در دست نظام حاکم و دستیابی به مشروعیت بیشتر در خارج از مرزهای چین باشد. علاه بر موارد اشاره شده، یکی دیگر از مزایای مهاجرت که کشورها می‌توانند آن را به عنوان فرصت تلقی کنند ارسال وجوه مالی مهاجران به کشور مبدا می‌باشد. طبق آخرین آمار سال 2020، حدود 780000 پناهجوی افغانستان در ایران زندگی می‌کنند. همچنین تخمین زده شده که حدود دو میلیون از افغان‌ها به صورت ثبت نشده در ایران ساکن هستند (The UN Refugee Agency, 2020). طبق گزارش سازمان ملل در سال 2008، افغان‌های ساکن ایران حدود 500 میلیون دلار به کشور مبدا خود ارسال می‌کردند که برابر با 6 درصد از سود ناخالص داخلی این کشور می‌باشد(UN, 2008). در واقع این حجم از گردش مالی برای کشورهای درحال توسعه‌ای همچون ایران و افغانستان که با مشکلات اقتصادی و توسعه‌ای زیادی روبرو هستند، می‌تواند به عنوان یک منبع درآمد قابل توجه در نظر گرفته شود.

در این میان باید دید ایران در دوره کنونی چقدر توانسته است در ایجاد فرصت از طریق رشد آمار مهاجران در سطح بین‌المللی موفق باشد. “براساس موسسه آمار یونسکو در سال 2018 تنها 56376 دانشجوی بین‌المللی ایرانی در خارج از کشور حضور دارند (UNESCO Institute for Statistics, 2020). در نتیجه عدم تامین نیازهای اولیه افراد، مقایسه خود با کشورهای خارجی و عدم بازگشت چنین رقمی می‌تواند پیامدهای سنگینی را برای نیروی انسانی کشور داشته باشد. در این راستا همان‌طور که اشاره شد چرخش نخبگان یکی از راه‌های ایجاد فرصت از طریق مهاجرت می‌باشد. ایران نیز درجهت چرخش نخبگان گام‌هایی را برداشته است. برای مثال موسسه حامی علوم انسانی با هدف حمایت از دانشجویان ایرانی، بورس‌هایی را در جهت تحصیل در خارج از کشور فراهم نموده است. این موسسه با کسب تعهد برای بازگشت دانشجویان بعد از فارغ‌التحصیلی و کمک به رشد علوم انسانی در کشور در تلاش است تا از حضور نخبگان و دانش کسب کرده در داخل کشور استفاده کند. بدیهی است موسساتی از این قبیل که با درخواست تعهد از دانشجویان برای بازگشت می‌توانند تا حدودی به استفاده از تجربیات متخصصان در کشور کمک نمایند اما به دلیل محدود بودن میزان بورس و رقابت سخت انتظار کمی می‌رود که افراد بیشتری این‌گونه به خارج از کشور اعزام گردند. يكي ديگر از تلاش‌هاي كشور براي استفاده از ظرفيت متخصصان ايراني خارج از كشور، طرح همكاري با دانشمندان و متخصصان ايراني غير مقيم است كه از سال 1393 توسط معاونت علمي و فناوري رياست جمهوري و مركز تعاملات بين‌المللي علم و فناوري طراحي و پياده‌سازي شده است و از مهم‌ترين دستاوردهاي آن مي‌توان به بازگشت هزار و 989 نفر از فارغ‌التحصيلان ايراني و حفظ ارتباط با 864 نفر از متخصصان ايراني خارج از كشور از طريق برگزاري سخنراني و كارگاه‌هاي تخصصي اشاره كرد. با اين وجود نمي‌توان ناديده گرفت كه به دلیل مشکلات اقتصادی و اجتماعی در کشور و تفاوت حقوق و مزایا در خارج، کمتر دانشجویانی حاضر می‌شوند که بعد از فارغ‌التحصیلی به کشور بازگردند.

 همچنین علاوه بر مشکلات داخلی موثر در تصمیم‌گیری افراد برای مهاجرت بدون بازگشت، مسائل مربوط به فشارهای ساختاری یعنی فشارهای سیستماتیک وارد شده از سطح نظام بین‌الملل نیز مانع بازگشت نخبگان و در نتیجه ایجاد سد در پیشبرد سیاست چرخش نخبگان می‌گردد. طبق نظریه واقع‌گرایی ساختاری در علم روابط بین‌الملل، کشورها سیاست خارجی و راهبردهای خود را در قبال سایر کشورها براساس فشارهای وارده از سطح نظام بین‌الملل تعریف می‌کنند. بر این اساس، فشارهای وارد شده از رقبای منطقه‌ای و بین‌المللی از قبیل سیاست مقابله‌جویانه ایران و آمریکا در قبال یکدیگر خود منجر به این باور در میان تحصیل‌کردگان خواهان مهاجرت شده که سیاست خارجی ایران در قبال ایالات‌متحده تغییر نخواهد یافت. بنابراین ایران همچنان تحت فشار تحریم‌های این کشور بوده و مشکلات معیشتی برای سال‌های متمادی پایدار خواهند ماند. از طرف دیگر، حتی در صورت بازگشت متخصصان، مساله کمبود منابع برای تولید و عدم ارتباط موثر با طرف‌های خارجی به دلیل تحریم‌ها نیز منجر به ناامیدی بیشتر آنها شده و مشاهده شده که افراد بازگشته دوباره خواهان مهاجرت هستند. بنابراین جملگی عوامل داخلی و خارجی به عبارتی مشکلات اقتصادی و اجتماعی از یک طرف، و فشارهای ایالات‌متحده از قبیل تحریم‌ها مانع از بازگشت متخصصان گردیده و همچنین به دلیل نبود مدیریت درست در جهت حفظ نخبگان در داخل، راهبرد چرخش نخبگان به درستی در کشور مورد استفاده قرار نگرفته است.

از دیگر سو، سیاست‌های مقابله‌جویانه با آمریکا، سیاست تجدیدنظر‌طلبی ایران و برنامه هسته‌ای ایران، به خودی خود مانع اشاعه فرهنگ ایرانی-اسلامی در کشورهای دیگر می‌شود. ایالات‌متحده به دلیل حفظ قدرت و جایگاه خود در نظام بین‌الملل، با دولت‌های تجدیدنظر‌طلب مبارزه کرده و ایران نیز با در پیش گرفتن این سیاست، به بیان دکتر محی‌الدین مصباحی استراتژیست برجسته ایرانی در فلوریدا “دوره تنهایی استراتژیک” (رئیسی‌نژاد، 1399) را طی می‌کند. همچنین دکتر سعیده سعیدی استادیار انسان‌شناسی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم در مقاله خود بیان می‌کند که “زمان مهاجرت، دلیل مهاجرت، مرزبندی‌های قومیتی، سیاسی، مذهبی، شغلی و اقامتی ایرانیان به شکل‌گیری دیاسپورایی چهل‌تکه منجر شده که به ضعف هویت دیاسپوریک و تعاملات درون دیاسپورا منجر شده است” (سعیدی، 1399: 147). بنابراین در ابتدا نیاز است تا این گسستگی بهبود یافته و در نهایت منجر به یکپارچگی و انتقال ارزش‌ها به جوامع دیگر گردد.

در‌نهایت با مقایسه دو کشور چین و ایران در روند سیاست بازگشت مهاجران می‌توان گفت هر چه برنامه‌های بازگشت مهاجران با جدیت بیشتری دنبال شود نه تنها کشور با افزایش روند مهاجرت مضر نشده بلکه می‌تواند آن را تبدیل به فرصت نماید. از‌این‌رو، سرعت کند ایران در تدوین سیاست‌های مختص بازگشت مهاجران برخلاف چین، ناامیدی مهاجران از اوضاع کلی کشور و همچنین تاثیر قدرت‌های بزرگ مانع از تبدیل روند مهاجرت از تهدید به فرصت در دوره کنونی گردیده است.

References

Afghan remittances from Iran total $500 million annually, says UN report. (2008). Retrieved from United Nations : https://news.un.org/en/story/2008/12/284432-afghan-remittances-iran-total-500-million-annually-says-un-report

As deportations soar, Afghan returnees struggle on home soil. (2021). Retrieved from The New Humanitarian : https://www.thenewhumanitarian.org/news/2021/01/26/iran-afghanistan-migrant-returns-refugees-conflict-coronavirus-economy

Cheng, Jeffrey, Van der Drift, Marieke, Qin, Justine. (2020). How to win the battle for overseas Chinese leaders. Retrieved from Russell Reynolds Associates: https://www.russellreynolds.com/en/Insights/thought-leadership/Documents/How%20to%20win%20the%20battle%20for%20overseas%20Chinese%20leaders.pdf

China. (2017). Retrieved from International Organization for Migration: https://www.iom.int/countries/china

Refugees in Iran. (2021). Retrieved from UNHCR The UN Refugee Agency: https://www.unhcr.org/ir/refugees-in-iran/

UNESCO Institute for Statistics. (2020). Retrieved from http://uis.unesco.org/en/uis-student-flow

Wang, Huiyao. (n.d.). China’s Return Migration and its Impact on Home Development. Retrieved from United Nations: https://www.un.org/en/chronicle/article/chinas-return-migration-and-its-impact-home-development

Yan, Xuetong. (2019). Leadership and the rise of great powers. Princton University Press.

رئیسی نژاد، آرش. (1399). تنهایی استراتژیک ایران. بازیابی از دیپلماسی ایرانی:

http://irdiplomacy.ir/fa/news/1993409/%D8%AA%D9%86%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%AA%DA%98%DB%8C%DA%A9-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86

سعیده سعیدی. (1399). بازنمايي‌وطن‌در‌ميان‌ذهنيت‌مهاجران:‌رهيافتي‌نظری‌به ياسپورای‌ايراني. فصلنامه علوم اجتماعي (علمي) دانشگاه علامه طباطبائي, 154-115.

صلواتی، بهرام، همکاران. (1399). سالنامه مهاجرتی ایران 1399. رصدخانه مهاجرت ایران (پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف.

مهاجرت نخبگان پيامدهاي مثبت ناخواسته‌اي هم دارد. (1396). بازيابی در 1400، از خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا):

https://www.irna.ir/news/82703938/%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%AA-%D9%86%D8%AE%D8%A8%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D9%BE%D9%8A%D8%A7%D9%85%D8%AF%D9%87%D8%A7%D9%8A-%D9%85%D8%AB%D8%A8%D8%AA-%D9%86%D8%A7%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%87-%D8%A7%D9%8A-%D9%87%D9%8