آیا مهاجرت دانشجویان و تحصیلکردگان در طول 8 سال گذشته تشدید شده است؟

محمدامين مولا؛ پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران

موضوع مهاجرت دانشجويان و فارغ التحصيلان ايراني همواره يكي از موضوعات مهم جامعه ايران بوده كه همواره تحت الشعاع اظهار نظرهاي غير مستند قرار داشته است و اين موضوع در هياهوي رقابت‌هاي انتخاباتي همانند ساير حوزه‌هاي ديگر گرفتار استفاده ابزاری جريان‌هاي سياسي براي تخريب رقبا و یا عملکرد دولت مستقر شده است. تشديد مهاجرت دانشجويان و فارغ التحصيلان دانشگاهي در طول 8 سال گذشته يكي از ادعاهايي است كه در مناظرات انتخاباتي به آن اشاره شده است. برای بررسی این ادعا می توان به آمار مهاجرتی ایران بر اساس منابع معتبر بین المللی رجوع کرد.  

بطور کلی در مورد روند جمعيت دانشجويان ايراني در خارج از كشور بايد گفت كه تعداد دانشجويان ايراني در خارج از كشور طي سال‌هاي 2000 تا 2018 با افزايشي 2/3 برابري همراه بوده است و از 17.477 نفر در سال 2000 به 56.376 نفر در سال 2018 رسيده است. اما نکته کلیدی و حائز توجه این است که قسمت عمده این افزایش و جهش آن مربوط به بازه سال های 2004 تا 2011 میلادی (سال های 1383 تا 1391) است که جمعیت دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در خارج از تراز 20 هزار وارد تراز 50 هزار شده است و لذا در طول این دوره 8 ساله تقریباً 2.5 برابر شده است. رتبه دانشجو فرستی ایران در این مدت از  رتبه 28 ام در جهان به رتبه 12 ام افزایش یافته است که بالاترین جهش رتبه دانشجو فرستی ایران در طول دو دهه گذشته بوده است.  نکته حائز توجه این است که در بازه زمانی 2011 تا 2018 جمعیت دانشجویان ایرانی خارج از کشور در تراز 50 هزار دانشجو ثابت مانده و رتبه دانشجو فرستی ایران از رتبه 12 به رتبه 19 ام تنزل یافته است. نمودارهای زير روند جمعیت دانشجویان ایرانی خارج از کشور و و رتبه دانشجو فرستی ایران  در جهان را طي سال‌هاي 2000 تا 2018 را نشان مي‌دهند. لازم به ذکر است آمار جهانی دانشجویان در دو سال اخیر هنوز بصورت رسمی منتشر نشده است، با این حال با توجه به شرایط دوران کرونا و توقف روند مهاجرت های بین المللی تحصیلی، این آمار و روندها دچار تغییر چندانی نشده است.

نمودار 1- جمعیت ( تجمعی)  دانشجویان ایرانی در خارج از کشور از سال 2000 تا 2018

منبع:(UIS, 2021)

نمودار 2- رتبه دانشجو فرستی ایران در بازه زمانی 2000 تا 2018

منبع: (UIS, 2021)

 به طور كلي سه دليل عمده را براي ثابت ماندن روند تعداد دانشجويان ايراني در خارج از كشور در طول چند سال گذشته می توان برشمرد:

 1) افزايش نرخ دلار و به تبع آن افزايش هزينه‌هاي مهاجرت تحصيلي مخصوصا براي دانشجوياني كه با هزينه‌هاي شخصي مهاجرت مي‌كنند

 2) محدوديت‌هاي ويزايي اعمال شده از سوي دولت آمريكا براي دانشجويان ايراني، با توجه به اينكه آمريكا مقصد اول دانشجويان ايراني براي تحصيل مي‌باشد

3) و در نهايت شیوع ويروس كرونا[1] که باعث کندی و یا توقف کامل روندهای مهاجرت تحصیلی در جهان و ایران شده است.

اما بدون گرفتار شدن در نگاه صرفا کمی و آماری به موضوع مهاجرت تحصیلی دانشجویان، بايد به اين سوال پاسخ داد كه آيا افزايش يا كاهش جمعيت دانشجويان و فارغ التحصيلان ايراني در خارج از كشور جاي خوشحالي دارد يا نگراني؟

 پاسخ به اين سوال بدون در نظر گرفتن واقعيات كشور و نداشتن برنامه براي استفاده از ظرفيت نيروهاي انساني در داخل و خارج كشور كاري بيهوده و بي ثمر است. در واقع سياه نمايي و استفاده ابزاري از مهاجرت دانشجويان و فارغ التحصيلان باعث شده است كه كشور نتواند از مزايا و منافعي كه پديده مهاجرت مي‌تواند براي كشور به همراه داشته باشد، استفاده نمايد. به طور مثال در شرايطي كه كشور با بيكاري تعداد زيادي از فارغ التحصيلان دانشگاهي روبروست و عملا به دليل عدم وجود بسترهاي مناسب و كافي امكان بهره‌مندي از ظرفيت تمام دانشجويان و فارغ التحصيلان دانشگاهي در كشور وجود ندارد، مهاجرت و امضاي توافق‌نامه‌هاي كاري با ساير كشورها مي‌تواند به عنوان بخشي از راه حل براي موضوع بيكاري دانشجويان و فارغ التحصيلان دانشگاهي در نظر گرفته شود. همچنين توسعه سیاست‌های مهاجرت بازگشتي و بازبهره مندی از فارغ التحصیلان و متخصصان ايراني خارج از كشور بخصوص در زمینه انتقال دانش و فناوری از خارج به داخل مي‌تواند به منزله پاسخ بخشي از چالش‌های پیش روی توسعه علم و فناوري در كشور در نظر گرفته شود. بنابراين با توجه به واقعيات موجود و داشتن برنامه براي استفاده از ظرفيت جريان ورودي و خروجي نيروي انساني به/ از كشور، موضوع مهاجرت مي‌تواند به عنوان بخشي از راه حل براي پاسخگويي به مشكلات كشور در نظر گرفته شود.

در پایان موضوع مهاجرت دانشجويان و فارغ التحصلان دانشگاهي موضوعي پيچيده و چند بعدي است كه از عوامل مختلف اقتصادي، سياسي و اجتماعي زيادي نشات مي‌گيرد و تقليل دادن آن به يك سري عوامل ساده و دم دستي و نگاه سطحي به آن موجب از دست رفتن تمام مزايايي مي‌شود كه پديده مهاجرت مي‌تواند براي كشور به همراه داشته باشد. نكته نگران كننده اما در مورد دانشجوان و فارغ التحصيلان ايراني مي‌تواند افزايش ميل به مهاجرت در ميان آنان باشد و افزايش اين ميل و به تبع آن افزايش تعداد افرادي كه خواهان مهاجرت از كشور هستند، مي‌تواند كشور را در سال‌هاي آينده با مشکلات جدی مواجه كند. طبق پيمايش‌هاي صورت گرفته توسط رصدخانه مهاجرت ايران وضعيت كلي كشور و عوامل اقتصادي مهمترين انگيزه و دليل دانشجويان و فارغ التحصيلان براي مهاجرت از كشور مي‌باشد. عدم وجود فرصت‌هاي ايفاي نقش و احساس غير مفيد بودن در كشور، ضمن تقويت انگيزه‌هاي مهاجرت باعث مي‌شود كه بسياري از دانشجويان در حين و بعد از فارغ التحصيلي براي مهاجرت اقدام نمايند. لذا بهبود وضعیت اقتصادی و درکنار آن، افزایش امید و نشاط اجتماعی و تشدید شرایط ایفای نقش موثر توسط نخبگان، تحصیلکردگان و متخصصان یکی از راهکارهای اساسی کاهش میل به مهاجرت در میان جوانان و تحصیلکردگان در کشور است.  

[1]  اگرچه داده‌هاي موجود تعداد دانشجويان ايراني در خارج از كشور را تا سال 2018 نشان مي‌دهد اما شواهد موجود نشان مي‌دهد كه ويروس كرونا تاثير زيادي بر تعداد دانشجويان بين المللي در سال‌هاي آتي خواهد گذاشت.