چگونه اخبار و داده‌های مهاجرتی را به درستی تبیین و تحلیل کنیم؟ (نقدی بر مقایسه نرخ خالص مهاجرت ایران با کشورهای حوزه خلیج فارس)

تهیه شده در رصدخانه مهاجرت ایران

 (وابسته به پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف)

اخیراً اندیشکده آرمان اقدام به انتشار نموداری از وضعیت نرخ خالص مهاجرت ایران در مقایسه با کشورهای حوزه خلیج فارس نموده است که در فضای رسانه ای و شبکه های اجتماعی کشور نیز بازتاب داشته است. متاسفانه در تهیه و تبیین این نمودار ( که در ادامه آمده است) یک خطا و مغالطه مقایسه ای مشهود صورت پذیرفته است. با توجه به تکرار مکرر چنین اشتباهات و مغالطه های آماری غیر قابل اغماضی توسط برخی از گروه های تحقیقاتی داخلی و حتی خارجی که علی الظاهر خود را تحت پوشش دانشگاه های معتبر جهانی می دانند، رصدخانه مهاجرت ایران ارائه توضیحی مختصر در مورد نحوه بکارگیری و تحلیل آمار مهاجرتی را لازم می بیند. زیرا این اولین و آخرین باری نیست که اخبار و داده‌های مهاجرتی از روی سهل انگاری و یا منفی بافی و جذب مخاطب منتشر می‌شوند اما افرادی که در حوزه مهاجرت فعالیت می‌کنند باید به منظور پاک‌سـازی اخبـار و آمـار مهاجرتـی در مطبوعـات و فضـای مجـازی دقت و تمرکز زیادی داشته باشند. در غیر ایـن صورت هر تلاشی در این مسیر گام نهادن در مسیر ژورنالیسم غیر حرفه‌ای و تولید محتوای زرد در فضای رسانه‌ای کشور است.

اندیشکده آرمان با انتشار مطلبی با عنوان نرخ خالص مهاجرت در منطقه خلیج فارس مدعی شد که کشور ایران با نسبت منفی 0.7 (در هر هزار نفر جمعیت) بیشترین مهاجرت به خارج کشور را در میان منطقه خلیج فارس داشته و بحرین با مثبت 31.1  بیشترین پذیرای مهاجران بوده است. لازم به ذکر است که نرخ خالص مهاجرت تفاوت میان مهاجران وارد شده به یک کشور و مهاجران خارج‌شده از آن کشور را نشان می‌دهد. این نرخ کلی است و تفاوتی میان نوع مهاجران قائل نمی‌شود.

اگرچه آمار مقایسه ای منتشر شده در ظاهر اشتباه نیست اما در نظر نگرفتن واقعیت های مهاجرتی کشورهای منطقه خلیج فارس که به صورت تاریخی پذیرای سهم زیادی از مهاجران در جمعیت خود بوده‌اند و مقایسه آماری این کشورها با کشور ایران که مهاجران ورودی و خروجی، درصد کمی از جمعیت آن را تشکیل می‌دهند، تصور نادرستی را برای مخاطب ایجاد می‌کند. چرا که بدون در نظر گرفتن سهم مهاجران ورودی و خروجی از کل جمعیت به ویژه در این مورد خاص چون حجم مهاجران ورودی به کشورهای خلیج فارس تعیین کننده است، می تواند نوع تفسیر و مقایسه را بطور کامل تحت تاثیر قرار بدهد. لذا برای مقایسه کشوری همچون ایران با کشورهای حوزه خلیج فارس، توجه به جمعیت اندک کشورهای این حوزه و نیاز مبرم آنها به نیروی کار خارجی لازم و ضروری است. اهمیت این موضوع زمانی دو چندان می شود که بدانیم کشورهای حوزه خلیج فارس با میزبانی بیش از 25 میلیون نفر نیروی کار خارجی، بزرگترین قطب جذب نیروی کار در جهان هستند. جدول زیر سهم مهاجران بین المللی را از کل جمعیت در سال 2020 در کشورهای حوزه خلیج فارس نشان می‌دهد:

در مجموع هر چند که  شاخص “نرخ خالص مهاجرت” به دلیل یکسان در نظر گرفتن همه مهاجران، شاخص چندان خوبی برای نشان دادن جریان ورودی و خروجی مهاجران به یک کشور نیست و تحت تاثیر جریان های ورودی و یا خروجی مهاجران، این شاخص با تغییرات چشمگیری می تواند روبرو گردد. با این حال چنانچه قصد مقایسه نرخ خالص مهاجرت کشورها را با یکدیگر را داریم، بهتر است کشورهای مورد مقایسه از نظر شاخص های جمعیتی به ویژه سهم مهاجران ورودی یا خروجی در تراز یکسان باشند تا بتوان از طریق این مقایسه، تصویر بهتر و دقیق تری را به مخاطب ارائه نمود. در واقع مقایسه نرخ خالص مهاجرت کشورهای حوزه خلیج فارس به دلیل سهم بالای مهاجران در این کشورها و مقایسه آن‌ها حتی با کشورهای مهاجر پذیری همچون کانادا و ایالات متحده می تواند تصویر نادرستی را برای مخاطب ایجاد ‌نماید. جدول زیر سهم مهاجران بین المللی ورودی از کل جمعیت در سال 2020 در برخی از کشورهایی که به لحاظ این شاخص وضعیتی مشابه با کشور ایران را دارند، نشان می‌دهد:

بر همین اساس با درنظر گرفتن کشورهای همتراز با ایران در زمینه جمعیت مهاجران ورودی نسبت به کل جمعیت کشور میزبان، جدول و نمودار زیر وضعیت واقع بینانه‌تری را در مورد وضعیت کشور ایران با کشورهای همتراز در شاخص نرخ خالص مهاجرت نشان می‌دهد:

همچنانكه در جدول و نمودار فوق مشخص است، در دهه‌هاي 1980 تا 1990 به دليل ورود تعداد بالاي مهاجران و پناهندگان افغانستاني و عراقي به كشور، نرخ خالص مهاجرتي ايران به حدود 9 نيز رسيده است. تعداد مهاجران ورودي در اين دهه حتي به بالاي چهار ميليون نفر نيز رسيده است. اما از دهه 2000 ميلادي با بازگشت مهاجران افغانستاني و عراقي به كشورشان، نرخ خالص مهاجرتي ايران به دليل كاهش تعداد مهاجران ورودي به كشور كاهش پيدا مي كند.

در آخر باید گفت که مهاجرت پدیده‌ای خاکستری و جهان شمول است و مسئله‌ای مختص به کشور ایران نیست. تقریباً همه‌کشورهای دنیا از کشورهای توسعه یافته گرفته تا کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته نیز با آن درگیر هستند. این پدیده می‌تواند اثرات مثبت و منفی زیادی را برای کشور مبدا، مقصد و خود فرد مهاجر به همراه داشته باشد. به عبارت دیگر تا حد زیادی این تصمیمات و نوع نگاه سیاست‌گذاران به مسئله مهاجرت است که می‌تواند اثرات مهاجرت را در کشورهای مبدا و مقصد برجسته و یا کم رنگ نماید. این مسئله در مورد کشور ما نیز صدق مي كند و این رویکرد و نوع نگاه کشور به مسئله مهاجرت است که می‌تواند تهدیدات بالقوه این پدیده را به فرصت‌های بالفعل برای رشد و تعالی کشور تبدیل کند.

Reference

International migrant stock. (2020). Migration Data Portal. https://migrationdataportal.org/data?i=stock_perc_&t=2020&cm49=356

World Population Prospects 2019 – knoema.com. (2020). Knoema. https://knoema.com/UNWPP2019/world-population-prospects-2019