✍?فهیمه بهزادی؛ پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران

همه­‌گیری ویروس کرونا از طرق مختلفی بر گروهای مختلف مهاجران و شرایط اقتصادی و اجتماعی آنان تاثیر گذار بوده است. مهاجرت عجین شده با جابه‌جایی است و جابه‌جایی عامل گسترش ویروس است، از این رو مهاجرت یکی از پدیده‌های اجتماعی مهمی است که به شدت تحت ثاثیر شرایط جدید حاصل از محدودیت­‌های این همه­‌گیری قرار گرفته است. این تاثیرات از طریق اعمال قوانین و مقررات جدید در جابه­‌جایی، سفر، اعطای ویزا و مجوزهای اقامت، یا از طریق تاثیر بر حوزه­‌های فعالیت مهاجران مانند بازار کار آنها، یا در مورد دانشجویان بین­المللی در مقررات پذیرش و آموزش دانشجویان بین المللی بوده است.

به طور کلی جریان­‌های مهاجرتی در دهه گذشته افزایش چشمگیری داشته‌اند و همراه با آن شرایط ادغام مهاجران در کشورهای میزبان در بسیاری از موارد بهبود یافته است، اما برخی از این دستاوردها تحت تاثیر همه­‌گیری و رکود اقتصادی حاصل از آن درحال از دست رفتن است. چرا که برای دولت­‌ها حمایت از مشاغل مهاجران و هزینه­‌کرد برای ادغام اجتماعی، اقتصادی آنان تا حد زیادی سخت شده است.

در موج اول همه­‌گیری، کشورها اکثراً از پذیرش افراد خارجی خودداری نمودند، لذا انتشار ویزاها و اجازه اقامت‌ها در همه کشورها کاهش چشمگیری یافت. به عنوان مثال نمودار 1 اجازه اقامت‌های صادر شده در شش ماهه اول سال 2019 را با شش ماهه اول سال 2020 در کشورهای OECD مقایسه کرده است؛ اجازه اقامت‌های صادر شده در نیمه اول سال 2020 میلادی 46 درصد در مقایسه با دوره مشابه 2019 کاهش یافته است. این کاهش در فصل دوم سال 2020  به 72 درصد رسیده است. این بزرگترین کاهشی است که تا کنون ثبت شده‌است.

نمودار 2 کاهش اعطای ویزاهای موقت (اغلب کاری و تحصیلی) و اجازه اقامت های صادر شده برای مهاجران را در چند کشور به صورت مجزا نشان داده است:

مهاجران به دلیل آسیب‌پذیری بیشتر در حوزه‌­های مختلف، مانند زندگی و کار در محیط­‌های اغلب پرتراکم‌­تر که رعایت فاصله فیزیکی دشوار است،  نسبت به افراد بومی بیشتر در معرض خطرات Covid-19 بوده­‌اند. مطالعات انجام شده در کشورهای OECD احتمال ابتلای مهاجران را حداقل دو برابر افراد بومی نشان داده است. به تبع آن نرخ مرگ و میر ناشی از Covid-19 نیز برای مهاجران نسبت به بومیان قابل توجه بوده است.

مهاجران در بازار کار نیز به صورت بالقوه، به دلیل شرایط شغلی با ثبات کمتر و سابقه کار اغلب پایین‌تر، در موقعیت‌های آسیب‌پذیرتری قرار دارند. مطالعات همچنین حاکی از آن است که تبعیض علیه مهاجران در زمان رکود بازار کار به شدت افزایش می­‌یابد، همچنین برای یافتن شغل در دوره رکود، شبکه­‌های ارتباطی اهمیت زیادی می­‌یابد که مهاجران کمتر از آن برخوردارند و از این جهت هم در موضع ضعف قرار می­‌گیرند. این درحالی است که مهاجران در کشورهای اصلی مهاجر پذیر هنوز نقش مهمی در رشد اقتصادی و نوآوری ایفا می­‌کنند، همچنان که در پاسخگویی سریع به تغییرات بازار کار نقش مهمی دارند. نیروی کار مهاجران در بسیاری از این کشورها در خط مقدم مقابله با بحران بوده‌اند. آنها سهم بزرگی از نیروی کار سلامت در کشورهای OECD را به خود اختصاص داده اند، در حدود یک چهارم از پزشکان و یک ششم پرستاران در این کشورها مهاجر هستند. در برخی از کشورهای OECD بیش از یک سوم نیروی کار در دیگر مشاغل کلیدی مانند حمل و نقل، بهداشت، صنایع غذایی و خدمات IT ، را مهاجران تشکیل می‌دهند. با این حال مهاجران دوران سختی را در بازار کار طی می­‌کنند. همه­‌ی پیشرفتی که در دهه گذشته در خصوص کاهش نرخ بیکاری مهاجران بدست آمده بود، در دوره پاندمی از دست رفت. همچنین اثر پاندمی بر بازار کار مهاجران  از آن جهت که تعداد زیادی از آنها در بخش­هایی از اقتصاد که به شدت تحت تاثیر کرونا قرار گرفته است اشتغال داشته­‌اند، بیشتر افزایش یافته است. به عنوان مثال در صنعت هتل‌داری و توریسم که آسیب جدی دیده است، یک چهارم شاغلین در اروپا نیروی کارخارجی هستند، که این نسبت تقریباً دو برابر نسبت کل اشتغال نیروی کار خارجی در بازار کار اروپا است.

با وجود اینکه هنوز برای ارزیابی کامل اثرات همه­‌گیری کرونا بر ابعاد مختلف بازار کار، به ویژه در کشورهای اروپایی OECD، که طرح­‌های حفظ شغل، تأثیر سریع قرنطینه­‌ها بر مشاغل را تا حد خوبی کاهش داده است، زود است؛ شواهد موجود در مورد تأثیرات اولیه، در خصوص کشورهایی که داده­‌های آنها در دسترس بوده است، عوارض نامناسب منفی زیادی در بازار کار مهاجران، به ویژه در کشورهای جنوب اروپا، ایرلند، نروژ، سوئد و ایالات متحده را نشان می‌دهد. در همه این کشورها بیکاری مهاجران بیش از بومیان افزایش یافته است. بیشترین بیکاری در کشورهای کانادا، نروژ، اسپانیا، سوئد و امریکا بوده است. نمودار 3 تغییرات نرخ بیکاری فصل دوم 2020 نسبت به فصل دوم 2019 را در میان مهاجران و بومیان نشان داده است.

همچنین با توجه به افزایش نرخ بیکاری در کشورها و نقش سفرهای بین‌المللی در گسترش اولیه بیماری همه­‌گیر، واکنش شدید افکار عمومی علیه مهاجران در برخی از کشورها افزایش یافت. این امر نگرانی‌هایی از گسترش و مقبولیت سیاست­‌ها و برنامه‌های ضد مهاجرتی دولت­‌های دست ­راستی را به وجود آورده است. همچنین به دلیل کاهش ارتباطات و تغییر در برنامه‌های طراحی شده برای ادغام اجتماعی مهاجران، روند ادغام و پیوستگی اجتماعی آن‌ها نیز کند شده است.

همه­‌گیری کرونا بر آموزش عالی و دانشجویان بین­‌المللی نیز تاثیر زیادی داشته است، و علاوه بر آنکه روش‌های تدریس و یادگیری را به سمت آموزش های آنلاین و بر بستر وب تغییر داده است، روندهای پذیرش دانشجویان را نیز تحت تاثیر قرار داده‌­است، بسیاری از کشورهای دانشجو پذیر مانند آمریکا و آلمان از صدور یا تمدید ویزا برای دانشجویان بین‌­المللی که همه­‌ی دوره آن‌ها به صورت آنلاین برگزارمی‌­شود، خودداری نموده‌­اند و در بسیاری از کشورها ورود دانشجویان بین­‌المللی در حال تحصیل که از کشور خارج شده بودند به دلایل قرنطینه­ عمومی به مدت زیادی ناممکن شد و بسیاری از دانشجویان بین‌­المللی ترم تحصیلی گذشته خود را از دست دادند و یا داوطلبانی که برای ثبت‌­نام  و حضور در دانشگاه‌های خارجی برای ترم جدید برنامه‌­ریزی نموده بودند، به دلیل شرایط رشته­‌ها­ی تحصیلی در برگزاری آنلاین همه دروس یا عدم امکان حضور در کشور مقصد، از ثبت نام در این ترم تحصیلی صرف نظر نمودند.

در این میان اقتصاد آموزش عالی بین‌المللی نیز به ویژه در دانشگاه­‌هایی که تعداد زیادی دانشجویان بین‌­المللی داشته­‌اند و نتوانسته­‌اند مقررات خود را برای حضور دانشجویان بین­‌المللی با مقررات کشوری همگام سازند به شدت تحت تاثیر قرار گرفته است.

آمارها نشان می­‌دهد جریان مهاجرت پناهجویی نیز در این دوره کاهش چشمگیری داشته است و ثبت پناهجوی جدید در دوره شیوع کرونا نسبت به دوره‌ی مشابه قبلی کاهش یافته است؛ به عنوان مثال ثبت پناهجوی جدید در کشورهای EU و   EFTA از ابتدای سال 2019 تا سپتامبر 2020 در نمودار زیر نشان داده شده است. همانطور که نمودار 4 نشان می‌دهد در ماه‌های ابتدایی شروع همه­‌گیری ثبت پناهجوی جدید در این کشورها افت بسیار شدیدی داشته است که پس از آن اندکی افزایش یافته ولی هنوز به در سطح بسیار پایین‌تری نسبت به دوره مشابه در سال گذشته قرار دارد.

 البته پیش بینی می‌شود این کاهش جریان‌های مهاجرتی در جهان که با دوره رکود و کاهش رشد اقتصادی به دلیل اثرات محدودیت های کرونا و به ویژه در کشورهای کمتر توسعه یافته همراه است، در دوره پس از همه­‌گیری به نوعی با فشار مضاعف جریان‌های مهاجرتی همراه شود.  همچنین با توجه به فاصله زمانی و شکاف بین کشورهای مختلف در دستیابی به واکسن کرونا و برنامه‌ریزی آنها در تزریق و ایمن‌سازی افراد، جریانی از سفرها و فشار مهاجرتی از کشورهای دارای تاخیر در دستیابی به کشورهای پیشرو در برنامه واکسیناسیون با توجه به برنامه­‌های این کشورها در فراهم سازی امکانات ایمن سازی برای اتباع خارجی وجود داشته باشد.

مراجع

https://www.oecd.org/migration/covid-19-crisis-puts-migration-and-progress-on-integration-at-risk.htm

https://www.migrationpolicy.org/events/post-pandemic-migration-economic-labor-market

https://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=migr_asyappctzm&lang=en