بررسی آسیب های کرونا به مهاجران و فرزندانشان، در حوزه اشتغال، بهداشت و آموزش در کشورهای توسعه یافته

مصطفی بوشهری/ محقق رصدخانه مهاجرت ایران

• بحران کووید-19 بر تمام افراد جهان تاثیرات کم و بیش عمیقی گذاشته است و مهاجران نیز از این تاثیرات مصون نمانده‌اند. مهاجران به کشورهای OECD که جزو کشورهای با اقتصاد قدرتمند و توسعه‌یافته‌اند نیز دشواری‌هایی متحمل شده‌اند.
• وضعیت بیماری همه‌گیری در سه بخش اشتغال، بهداشت و آموزش بر مهاجران و فرزندانشان در کشورهای OECD تاثیر گذاشته است.
• دولت‌های کشورهای میزبان هریک به نوبه خود کوشیده‌اند که در کنار رسیدگی به وضعیت شهروندان خود، تدابیری را نیز برای مهاجران در راستای کاهش فشار و اثرات بحران بر آنان اتخاذ کنند.

مقدمه

بیماری همه‌گیر کووید-19 در کنار سایر چیزها بر مهاجرت بین‌المللی نیز تاثیرات قابل‌توجهی گذاشته است. تجربه بحران‌های اقتصادی پیشین و اولین نشانه‌ها از بازار کار و پیامدهای اجتماعی نشان می‌دهد که  بیماری همه‌گیر کووید-19 پیامدهای ناهمگون و نامتناسبی بر مهاجران و فرزندانشان داشته است. پناهجویان جزو قشری هستند که آسیب‌پذیری نسبتاً بالایی داشته و همچنین نیازهای ویژه‌ای نیز در این شرایط دارند.

مهاجران در کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی[1]، به استثنای ترکیه و کلمبیا، شرایط نسبتاً مطلوبی در یافتن شغل در طی پنج سال اخیر داشته‌اند. همچنین، باورها و نگرش‌ها نسبت به مهاجران در این کشورها رو به بهبود بوده است. وضعیت تحصیلیِ فرزندان مهاجران نیز از سال 2005 به رو به ارتقا بوده است. اکنون این دستاوردها به علت وضعیت کرونا در خطر است. کووید-19 در سه بخش بهداشت، تحصیل و اشتغال  بر مهاجران و فرزندانشان تاثیر گذاشته است و نیز ادغام اجتماعی[2] گسترده‌تر آنان در جوامع را با مشکلاتی مواجه ساخته است.

تاثیرات بر بهداشت مهاجران

حدود 30% مهاجران کشورهای OECD در فقر نسبی زندگی می‌کنند، این در حالی است که این آمار برای افراد بومی 20% است. همچنین، به طور میانگین مهاجران در این کشورها جوان‌تر از جمعیت بومی هستند. احتمال اینکه مهاجران در این کشورها اسکان زیر سطح استاندارد داشته باشند دو برابر افراد بومی است و از آنجایی که شرایط مسکنِ نامطلوب ریسک ابتلا به بیماری را افزایش خواهد داد، مهاجران با آسیب‌پذیری بیشتر روبه‌رو هستند.

در کنار این‌ها، ازدحام و شلوغی در خانه‌ها  و محله‌های مهاجران بیشتر بوده و این امر انجام فاصله‌گذاری اجتماعی برای آنان را دشوار می‌سازد.

از طرفی، شغل مهاجران نیز اقتضا می‌کند در سر کار حضور پیدا کنند و دورکاری از منزل برای آنان چندان اجرایی نیست؛ در سه‌چهارم کشورهای OECD، سهم مهاجرانی که بتوانند از طریق دور کاری خود را انجام دهند دست‌کم 5% پایین‌تر از افراد بومی است (شکل 1).

شکل (1) : سهم جمعیت شاغلی که می‌تواند از منزل کار کند، بر اساس محل تولد

شکل 1: منبع: OECD calculations based on Basso et al

سیاست کشورها برای ارایه خدمات بهداشتی به مهاجران

بیشتر کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی امکان دسترسی به آزمایش و مراقبت اورژانسی از مهاجرانِ مبتلا به بیماری را می‌دهند. کشورهایی مانند بلژیک، شیلی، فنلاند، فرانسه، آلمان، مجارستان، اسرائیل، لوکزامبورگ، مکزیک، پرتغال، اسپانیا و سوییس خدمات مربوط به درمان کووید-19 را به صورت رایگان در اختیار مهاجران قرار می‌دهند. در بعضی از کشورها مانند استرالیا و کانادا نیز این خدمات در بعضی از مناطق کشور به صورت رایگان برای مهاجران موجود است.

تاثیرات بر بازار کار مهاجران

مهاجران با آسیب‌پذیری‌های خاصی در حوزه بازار کار مواجه‌اند. این افراد معمولاً دارای قراردادهای موقتی، به ویژه در کشورهای اروپایی و آسیایی، هستند. آنان همچنین معمولاً از مناصب شغلی پایین‌تری برخوردار بوده و دارای شغل‌های چرخه‌ای هستند.

شیوع وضعیت بیماری همه‌گیر پس از ورود بی‌سابقه مهاجران در سالیان اخیر به کشورهای OECD روی داد، که بسیاری از آنان پناهجو محسوب می‌شدند. این مهاجران تازه‌وارد به طور خاص آسیب سختی از این بحران خوردند و بر چشم‌انداز کاریشان در بلندمدت آثار منفی ماندگاری خواهد داشت. افزون‌ بر این، وضعیت کرونا به طور خاص مشاغل خدماتی را تحت تاثیر قرار داده که تعداد شاغلین مهاجر در آن بسیار زیاد است.

سیاست کشورها برای کاهش تاثیرات بر اشتغال مهاجران

الف. تسهیل شرایط اقامت در صورت بیکاری و کاهش درآمد

ب. افزایش پوشش‌های حمایتی

پ. گسترش حقوق قانونی کارگران

ت. کاهش مجوزهای کسب و کار برای افراد خارجی

تاثیرات بر آموزش فرزندان مهاجران

تعطیلی تدریجی مدارس در کشورهای OECD، فرصت های یادگیری آنلاین برای آموزش در همه سطوح را بسیار مهم کرده است. اگرچه مدارس بیشتر از هر زمان دیگری مجهز به ابزار دیجیتالی هستند، اما دسترسی به فرصت های یادگیری دیجیتال هنوز یکسان و برابر نیست: کودکان مهاجر برای مواجهه با این گذار جدید از امکانات کمتری برخوردار هستند. در بیشتر کشورهای OECD که سهم قابل توجهی از فرزندان مهاجر را در خود جای داده‌اند (شکل 2)، دانش آموزانِ دارای والدین مهاجر کمتر از دانش آموزان دارای والدین بومی، در سن 15 سال، به رایانه و اینترنت در خانه دسترسی دارند. با این وجود، علی رغم شکاف‌ها، در همه کشورها، اکثریت قریب به اتفاق دانش آموزانِ دارای والدین مهاجر، به کامپیوتر و اینترنت دسترسی دارند.

شکل (2): دسترسی به رایانه و اینترنت در خانه، کودکان 15 ساله

شکل 2: منبع: OECD, PISA 2018 Database

با این حال، کودکانِ دارای والدینِ مهاجر بسیار بیشتر از کودکانِ دارای والدینِ بومی در میان گروه‌های با وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نامطلوب (محرومین) حضور دارند (شکل 3). در دانمارک، اسلوونی، ایسلند و یونان بیش از نیمی از کودکان مهاجر 15 ساله در چارک پایینی شاخص وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگیِ شاخص پیسا[3] قرار دارند.

شکل (3): درصد دانش‌آموزان محروم بنا بر پیشینه مهاجرتی

درصد دانش‌آموزان در چارک پایینیِ شاخصِ وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگیِ پیسا

شکل 3: منبع: OECD, PISA 2018 Database

سیاست کشورها برای کاهش تاثیرات منفی بر آموزش فرزندان مهاجران

طبق نظرسنجی دانشکده آموزش دانشگاه هاروارد-OECD، تاثیرات تعطیلی مدارس بر تداوم آموزش دست‌کم نیازمند دو ماه آموزش و ارائه دستورالعمل برای نیمی از دانش‌آموزان مدارس ابتدایی و راهنمایی بوده است. در طی این مدت تعطیلی مدارس، شماری از راهکارهای از راه دور نظیر کلاس‌های درسِ برخط و یادگیری با رایانه برای پُر کردن شکاف بین مدارس و دانش‌آموزان اجرا شد اما تاثیرات این نوع آموزش، به ویژه برای مهاجران، هنوز مشخص نیست از آنجایی که این نوع آموزش بسیار وابستگی به ابزار و وسایل الکترونیکی نظیر رایانه و تلفن همراه است، بسیاری از کشورهای OECD اقدام به «توزیع رایانه و وسایل الکترونیکی بین دانش‌آموزان نیازمند» کرده‌اند.

همچنین کشورهایی دست به تعلیق امتحانات پایان ترم برای دانش‌آموزان مهاجر زده‌اند که البته نتایج و تاثیرات در کشورهای گوناگون متفاوت است. برای مثال، براساس پژوهش‌های کشور هلند، از آنجایی که هیچ آزمون سراسری در پایان دوره ابتدایی وجود ندارد، به 14 هزار کودک در این کشور احتمالاً برای شرکت در مقطع راهنمایی «اطلاع» داده شده است که این آمار کمتر از آمار کشورهایی است که در آن امتحانات سراسری وجود داشته است. این یعنی احتمال حضور دانش‌آموزان در مقاطع بالاتر در کشورهایی که آزمون سراسری داشته‌اند بیشتر بوده است.

در بعضی از کشورها، مانند فرانسه و نروژ، گزارش‌ها حاکی از آن است که فرزندان مهاجران پس از کرونا از تحصیل دور افتاده‌اند و مشارکت فعالانه‌ای نداشته‌اند. اگرچه افت بالقوه در امر یادگیری ممکن است موقتی باشد، اما سایر عناصر مرتبط با فقدان آموزش سنتی، مانند آرمان‌ها و آرزوهای تحصیلی پایین‌تر یا دور افتادن از مدرسه، می‌تواند در بلندمدت بر عملکرد آموزشی دانش‌آموزان تأثیر بگذارند.

توصیه‌هایی برای سیاستگذار

همۀ شاخص‌ها حاکی از آن است که مهاجران و فرزندانشان به شکل نامتناسبی تحت تأثیر مرحله اول همه‌گیری کرونا قرار گرفته‌اند و احتمالاً این تاثیرپذیری، هم به لحاظ بهداشتی و هم به لحاظ ادغام‌شدن مهاجران در جوامع میزبان، همچنان ادامه خواهد داشت. با ادامه بحران و گسترش آثار منفی آن برای مهاجران تازه‌وارد، به ویژه در بخش اشتغال، ضروری است تا اجازه داده نشود این بیماری همه‌گیر به بحران ادغام مهاجران تبدیل شود. به این منظور، می‌توان این گزینه‌های سیاستی را مد نظر داشت:

1. نظارت بر وضعیت بهداشتی، اشتغال و آموزش مهاجران و فرزندانشان؛

2. اطمینان از دسترسی مهاجران به آزمایش و درمان کووید-19؛

3. اطمینان از وضعیت بهداشتیِ مسکن و اشتغال مهاجران به منظور جلوگیری از گسترش ویروس؛

4. افزایش آگاهی از تبعیض و تقویت اقدامات ضدتبعیضی؛

5. اطمینان از دستیابی مهاجران به اقدامات حمایتی اقتصادی و کاری؛

6. پیگیری مشکلات فرزاندان مهاجران در آموزش آنلاین و غیرحضوری؛

7. افزایش احتمال تعامل میان مهاجران و افراد بومی خارج از اقدامات ادغام اجتماعی.

---

[1] OECD

[2] social integration

[3] PISA index:

این شاخص براساس وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دانش‌آموزان در زمینه اشتغال والدین، بالاترین سطح تحصیلات والدین و شاخص دارایی‌های خانه و ثروت خانواده، منابع آموزشی در خانه و دارایی‌های مربوط به فرهنگ “کلاسیک” در خانواده ایجاد شده است.