مصائب مهاجران نامرئی: نگاهی به وضعیت آوارگان داخلی در دوران شیوع ویروس کرونا

نویسنده: رقیه صمدی (پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران؛ پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف)

تاریخ خبر: ۱۳۹۹ سه شنبه ۲۸ مرداد

روزنامه شهروند

در حالی‌که که دولت­‌ها در سراسر جهان برای مقابله با ویروس کرونا از مردم می­‌خواهند در خانه­‌هایشان بمانند و سفرهای خود را محدود کنند، درگیری و خشونت مسلحانه صدها هزار نفر را مجبور به فرار از خانه­‌هایشان می­‌کند. آوارگی داخلی یکی از بدترین انواع جابجایی­‌های انسانی در سطح جهان است که همواره در سیاست­­‌های ملی و دستورالعمل­‌های بین المللی مورد غفلت واقع شده و مشکلات آن‌ها کمتر مورد بازتاب رسانه­‌ای قرار گرفته است. بر اساس آخرین آمار مرکز پایش و نظارت بر آوارگی­های داخلی (IDMC) در سال 2020 میلادی، 50.8 میلیون آواره داخلی تا پایان سال 2019 در جهان به ثبت رسیده است. کشورهای درگیر جنگ و خشونت به احتمال زیاد جزو بدترین کشورهایی هستند که تحت تأثیر ویروس کرونا قرار می­‌گیرند. این در حالیست که بسیاری از آن‌ها در شرایط آشفته و غیر بهداشتی بسر می‌­برند و حتی سکونت‌گاه مناسبی برای ایمن بودن در برابر این بیماری را ندارند. مجموع این عوامل بستر مناسبی را برای گسترش هر چه بیشتر ویروس کرونا در میان آوارگان داخلی فراهم می­‌کند. از طرفی دیگر نبود داده و اطلاعات دقیق در خصوص آوارگان داخلی ، نحوه پاسخگویی و مقابله با این بیماری را در این کشورها با مشکل مواجه می‌­سازد.

به طور کلی شیوع ویروس کرونا در ابعاد مختلفی آوارگان داخلی را تحت تاثیر قرار داده است. این پیامدها عبارتند از:

• سلامت:

در حالی که بیشتر افراد آلوده به ویروس کووید-19 علائم خفیف تا متوسط ​​را تجربه می‌­کنند و بدون نیاز به درمان خاص بهبود می­یابند، افراد مسن و دارای بیماری زمینه­‌ای احتمالاً به طور جدی­تری نسبت به سایر افراد به این ویروس مبتلا می­‌شوند. افراد آواره شده نیز از جمله گروه­‌های حساس و آسیب­‌پذیر در برابر این ویروس محسوب می­‌گردند. کشورهایی که آوارگان داخلی بسیاری را در خود جای داده­‌اند، سیستم بهداشت و درمان احتمالاً توانایی مقابله با این بیماری را نخواهد داشت. به عنوان مثال، در جمهوری آفریقای مرکزی، تنها سه عدد دستگاه تنفس برای جمعیت تقریباً پنج میلیون نفری از جمله 641 هزار آواره وجود دارد.

در پایان سال 2018 ، بیش از 3 میلیون نفر که به دلیل درگیری یا خشونت در وضعیت آوارگی بسر می­‌بردند، بیش از 60 سال سن داشتند و بیشتر در معرض خطر بودند و نیاز به مراقبت­های بهداشتی داشتند.  آوارگان در هر سنی بیشتر از افراد غیر آواره، در معرض خطر سلامتی قرار دارند. مطالعات نشان می­‌دهد میزان مرگ و میر بالاتر در بین آوارگان نسبت به سایر افراد، بیشتر در نتیجه بیماری­‌های واگیردار یا سوء تغذیه است. به عبارت دیگر افزایش خطر سلامتی برای آوارگان داخلی، ناشی از جابجایی آنها است. به عنوان نمونه کاهش منابع مالی می­‌تواند آنها را در تهیه لوازم بهداشتی و پیش‌گیرانه، مانند ماسک یا الکل ضدعفونی کننده با مشکل مواجه سازد، از طرفی دیگر به دلیل عدم دسترسی به سکونتگاه مناسب، آوارگان داخلی امکان ماندن در خانه و قرنطینه خانگی را نیز ندارند.

• معیشت:

بحران اقتصادی ناشی از گسترش بیماری کووید-19 در اغلب کشورها- توسعه یافته و یا کمتر توسعه یافته- به وقوع پیوسته است. این بحران در حال حاضر بر منابع مالی اقشار آسیب­پذیر تأثیر چشم‌گیری داشته و به احتمال زیاد، پیامدهای طولانی مدتی بر اقتصادهای محلی، ملی و جهانی خواهد داشت. برای آوارگان داخلی که بیشتر از افراد غیر آواره وابسته به اشتغال در بخش غیررسمی هستند، این بحران بیشتر احساس می­گردد. این امر به ویژه در کشورهای با درآمد کم و متوسط، جایی که بیشتر افراد در اثر درگیری و خشونت در آنجا آواره شده­‌اند، مشهود است. انتظار می­رود گسترش این ویروس، فرصت­‌های معیشتی را حتی برای ماه­‌های آینده برای آوارگان داخلی کاهش دهد. آوارگان داخلی تحمل کمتری در مقابل این شوک مالی خواهند داشت. از طرفی نیز کمک­‌های بشردوستانه برای آنها کاهش یافته است، چرا که بخش زیادی از منابع مالی کشورها برای مبارزه با ویروس کرونا هزینه می‌­شوند. از سوی دیگر از دست دادن وجوه ارسالی از طرف بستگان در خارج از کشور و عدم توانایی کار نیز، میزان این آسیب­ها را برای آوارگان داخلی افزایش می‌­دهد.

• شرایط سکونت

سازمان بهداشت جهانی به همه افراد توصیه می­‌کند که در راستای محافظت و مقابله با ویروس کرونا بایستی بهداشت فردی را رعایت کرده و فاصله اجتماعی خود را با دیگران حفظ نمایند و یا در صورت بیماری خود را در محیطی جداگانه قرنطینه کنند. هیچ یک از این موارد در سکونتگاه­‌های آوارگان که اغلب پر ازدحام هستند امکان­‌پذیر نمی­‌باشد؛ چرا که اغلب آنها دسترسی به آب و فاضلاب و امکانات بهداشتی ندارند. این امر به ویژه در کمپ‌­های آوارگان، آسیب‌­پذیری آنان را در برابر این ویروس افزایش می­دهد. کمبود فضا و نبود حریم خصوصی همچنین می‌­تواند اثرات روانی این بیماری را تشدید کرده و منجر به اضطراب و فشارهای روحی در بین آوارگان شود.

اجاره سکونتگاه­‌ها یکی از سنگین‌­ترین هزینه­‌ها برای آوارگان داخلی است. از دست دادن درآمد در دوران شیوع ویروس کرونا، ممکن است آوارگان ساکن در مکان­‌های استیجاری را نیز در معرض خطر اخراج و تخلیه قرار دهد. چرا که بسیاری از آنها با از دست دادن شغل خود توان پرداخت اجاره را نخواهند داشت.

• آموزش:

اقدامات دولت­‌ها مبنی بر مهار شیوع ویروس کرونا منجر به تعطیلی موقت مدارس و دانشگاه­ها در سراسر دنیا شده است. از 8 آوریل 2020، این تعطیلات بیش از 91 درصد از جمعیت دانش­‌آموز و دانشجوی جهان را تحت تأثیر قرار داده است. این اختلال در آموزش به احتمال زیاد چالش­‌های زیادی را برای دانش آموزانی که در گذشته بازمانده از تحصیل بوده و یا با مشکلات آموزشی مواجه بودند، ایجاد می­کند. تحقیقات نشان داده است که این اثرات، در میان آوارگان داخلی کودک و نوجوان چشم‌گیرتر است.

جابجایی داخلی، تعلیم و تربیت کودکان آواره را با اختلال مواجه ساخته و آنها را از محیط مدرسه، معلمان و همکلاسی­‌های خود جدا می‌­سازد. هنگامی که آن‌ها قادر به بازگشت به مدرسه هستند، مجبورند ضمن مدیریت استرس و آسیب­‌های مرتبط با آوارگی، زمان از دست رفته تحصیلی را نیز جبران کنند. تقریباً هر کشوری که تحت تأثیر آوارگی­‌های داخلی قرار دارد، شواهدی مبنی بر پایین­ بودن میزان ثبت نام کودکان و بالا بودن میزان ترک تحصیل در بین کودکان آواره را به ثبت رسانده است. اختلال در آموزش و پرورش می­‌تواند به بهزیستی آوارگان آسیب برساند و بی­ثباتی روانی- اجتماعی آنها را افزایش دهد. ارائه روش­‌های جایگزین برای ادامه یادگیری در دوران شیوع ویروس کرونا، یکی دیگر از جنبه‌­های اساسی مقابله با ویروس کووید-19 در رابطه با آوارگی­‌های داخلی است.

• امنیت:

جوامع آواره و مهاجر ممکن است بیشتر در معرض تبعیض در دوران شیوع ویروس کرونا قرار بگیرند. جابجایی داخلی در حال حاضر با افزایش خشونت علیه زنان همراه است، بخشی از آن به دلیل فشار روانی و بخش دیگر ناشی از فشار مالی می­باشد که آسیب پذیری را تشدید می­­‌بخشد. به علاوه خشونت علیه کودکان، که در میان جمعیت آوارگان داخلی نیز بیشتر دیده می­‌شود، ممکن است در این دوران افزایش یابد. بحران اقتصادی مرتبط با این ویروس می­تواند آوارگان داخلی را وادار به اتخاذ راهکارهای نامناسب مقابله با این بیماری کند. از جمله واداشتن کودکان به کار و یا ازدواج زودهنگام.

به طور کلی، ویروس کووید-19 علاوه بر تأثیرگذاری بر زندگی آوارگان، می­‌تواند بر الگوهای جابجایی نیز تأثیر بگذارد و به طور بالقوه، آوارگی بیشتری را در آینده ایجاد کند. به عنوان نمونه پس از شیوع این ویروس، برنامه­‌های بازگشت داوطلبانه یا اسکان مجدد پناهندگان و پناهجویان به دلیل بسته بودن مرزها به حالت تعلیق در آمد. در چنین وضعیتی آوارگان داخلی ممکن است آوارگی طولانی مدت را تجربه کنند و هیچ گونه حمایتی برای ادغام موقت محلی آنها صورت نگیرد. محدودیت در سفر و بسته بودن مرزها هم‌چنین ممکن است توانایی افراد را در فرار از خشونت و یافتن پناهندگی در دیگر کشورها تضعیف کند.

 چالش دیگر در زمینه بازگشت مهاجران است. نمونه آن را می‌­توان در افزایش قابل توجه تعداد پناهندگان افغانستانی دانست که از زمان آغاز همه­‌گیری ویروس کرونا از ایران به افغانستان بازگشته­‌اند. بیش از 115 هزار مهاجر افغانستانی فقط در ماه مارس سال 2020 از ایران به افغانستان بازگشته­‌اند. افرادی که به کشور خود باز می­‌گردند، اغلب مجددا آواره شده­‌اند و قادر به سفر به کشور دیگر نیستند و از طرفی دیگر شرایط مناسبی برای ماندن و زندگی در کشور مبدا خود را ندارند. شرایط در دوران شیوع کرونا در کشور سوریه نیز بر آوارگان سوری وخیم­تر گشته است. چرا که از طرفی آوارگان سوری با مرزهای بسته ترکیه مواجه هستند، از طرف دیگر کمک­‌های بشردوستانه و حمایت­‌های بین­‌المللی برای آنان کاهش یافته است. با این حال، در چنین وضعیت نابسامانی، 114 هزار سوری علی رغم بی ثباتی، کمبود منابع و هزینه بالای زندگی در محل آوارگی خود، به خانه­‌های خود بازگشتند(NRC 2020).

بطور کلی می­توان گفت، همه گیری ویروس کرونا، لایه جدیدی را به پیچیدگی­ بحران­‌های چند بعدی در این کشورها اضافه می­‌کند، چرا که این امر آسیب پذیری‌­های موجود در این کشورها را تشدید کرده و بطور همزمان توانایی افراد را برای فرار یا ترک کشور، چه بصورت اجباری و چه در جستجوی فرصت­‌های بهتر، تشدید می­کند.

بنابراین پیش بینی می‌­شود، گسترش ویروس کرونا در سطح جهان، اشکال جابجای‌ی­ها و مهاجر‌ت­ها را در آینده تغییر دهد. به­طوری‌که با گسترش محدودیت­‌های ناشی از همه­‌گیری ویروس کرونا و بسته شدن مرزها، پیش­بینی می­شود مهاجرت­‌های اجباری اغلب به شکل آوارگی داخلی خود را نشان دهد. چرا که با بسته بودن مرزها، جابجایی­‌های بین مرزی برای جمعیت آسیب­دیده از جنگ یا خشونت یا بلایای طبیعی امکان­پذیر نخواهد بود. به عبارت دیگر، آوارگان داخلی اصطلاحا به “آوارگان محبوس و یا گرفتار شده” در داخل مرزهای کشور مبدل خواهند شد. هم‌چنین پیش­بینی بر این است که در صورت توقف شیوع ویروس کرونا و رفع محدودیت­‌های ناشی از آن و کاهش کنترل مرزهای کشورها، آوارگان داخلی خود را به شکل پناهجو، پناهنده و سایر مهاجران بین‌­المللی نشان خواهند داد؛ زیرا که با وخیم­تر شدن شرایط اقتصادی ناشی از شیوع ویروس کرونا، بخشی از افراد با کاهش درآمد و یا از دست دادن شغل خود روبرو شده­اند. به عبارتی دیگر، آوارگان داخلی علاوه بر اینکه بیشتر از دیگر افراد در معرض ابتلا به ویروس قرار دارند، از سوی دیگر با از دست دادن محل سکونت و منبع درآمد خود نیز روبرو هستند که آسیب­‌پذیری آنها را گسترده‌­تر می­‌نماید.

در نهایت با در نظر داشتن چالش‌­های مطرح شده برای آوارگان داخلی در دوران شیوع ویروس کرونا، نهضت بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر (IFRC 2020) راهکارهای زیر را برای مقابله با این بیماری ارائه داده است:  

• افراد آواره داخلی بایستی در استراتژی­‌های آمادگی و پاسخگویی ملی و محلی و برنامه­‌های مربوط به مقابله با ویروس کووید-19 مد نظر قرار گیرند.
• محدودیت­‌های جابجایی ناشی از بیماری کووید-19 نباید آوارگان داخلی را مورد تبعیض قرار دهد. مسئولان باید اثرات منفی احتمالی اقدامات محدود کننده را در شرایط زندگی افراد آواره، از جمله حق دسترسی آنها به مواد غذایی، آب و خدمات پزشکی ضروری را در نظر بگیرند.
• ارائه کمک­‌های بشردوستانه بایستی برای تمامی آوارگان داخلی و سایر گروه­‌های نیازمند چه در دوران شیوع بیماری کرونا و چه پس از آن ادامه یابد.  
• سرمایه­‌گذاری در زمینه کاهش خطرات ناشی از بلایای طبیعی، سازگاری و آمادگی در برابر خطرات به منظور کاهش آوارگی­‌های داخلی و بهبود شرایط آوارگان بایستی ادامه یابد.