شیوع ویروس کرونا و بازگشت گسترده مهاجران فاقدمدرک افغانستانی

داود عیوضلو؛ پژوهشگر رصدخانه مهاجرت ایران

روند بازگشت مهاجران فاقدمدرک افغانستانی در چند سال گذشته تحت تأثیر عوامل مختلفی بوده است. بخش عمده این مهاجران که کارگران فصلی و یا دوره­ای هستند در ماه­هایی که فعالیت کشاورزی و یا ساختمانی محدودتر می­شود به کشور خود بازمیگردند؛ اگرچه روند بازگشت آنها از الگوی خاصی پیروی نمی کند. در سال 2018 و پس از اعمال تحریم ­های جدید اقتصادی علیه ایران توسط ایالات متحده آمریکا روند بازگشت مهاجران افغانستانی شدت بسیار زیادی گرفت و رکوردهای جدیدی ثبت گردید. پس از شیوع ویروس کرونا جدید (Covid-19) در ایران، مجددا شاهد تحولاتی در بازگشت مهاجران افغانستانی به کشور خود هستیم. از اینرو از بهمن 1398 (فوریه 2020) شاهد روند افزایش تعداد مهاجران فاقدمدرک افغانستانی بوده ایم. بطوریکه تعداد آنها از حدود 28 هزار نفر در ماه ژانویه به حدود 35 هزار نفر در ماه فوریه افزایش پیدا کرد. با گسترش شیوع این ویروس در ایران در ماه اسفند (مارچ) تعداد مهاجران بازگشتی به شدت افزایش یافت و تعداد آنها تا نیمه ماه مارچ (1 تا 14 مارچ برابر با 11 تا 24 اسفند) در مقایسه با ماه گذشته آن با افزایش دو برابری مواجه شده و به 72 هزار نفر رسید. این درحالی است که آمارهای مربوط به نیمه دوم ماه مارچ 2020 هنوز ارائه نشده است. از طرفی ما شاهد کاهش بسیار زیاد در آمار بازگشت مهاجران فاقدمدرک افغانستانی از کشور پاکستان هستیم که مهمترین دلیل آن مسدود شدن گذرگاه­ های مرزی پاکستان و افغانستان در چند هفته گذشته بوده است و تنها برای مدت کوتاهی مرزهای این دو کشور برای بازگشت این مهاجران باز شد. از اینرو تعداد مهاجرین بازگشتی از پاکستان به افغانستان در 14 روز اول ماه مارچ 2020 به 181 نفر کاهش پیدا کرد.

نمودار روند بازگشت مهاجران فاقد مدرک افغانستانی از ایران در سه ماهه اول سال میلادی- 2015 تا 2020

توقف برخی از فعالیت ­های اقتصادی در شهرهای ایران از جمله مشاغل ساختمانی و از طرف دیگر ترس از عدم امکان دریافت خدمات درمانی رایگان برای مهاجران فاقدمدرک در مراکز درمانی کشور از جمله مهمترین دلایل بازگشت گسترده این مهاجران از ایران بوده است. همچنین ترس از مسدود شدن گذرگاه­ های مرزی ایران و افغانستان که در اوایل شیوع ویروس کرونا در برخی از رسانه­ها مطرح شد در تصمیم به بازگشت سریع از طرف این مهاجران بی تأثیر نبوده است تا در زمان بحران در کنار خانواده­ های خود در افغانستان حضور داشته باشند.

تحول دیگر در دوره شیوع ویروس کرونا در ارتباط با مهاجران بازگشتی از ایران مربوط به کاهش شدید مهاجران رد مرز (دیپورت) شده است. در سال ­ها و ماه ­های گذشته در حدود نیمی از مهاجران افغانستانی بصورت داوطلبانه و نیمی از آنها بصورت ردمرز از ایران به کشور خود بازگشته­ اند. البته سهم مهاجران ردمرز شده در مقایسه با مهاجران بازگشتی داوطلبانه از سال 2017 پیشی گرفته است. بطور مثال در ماه فوریه سال 2020 از مجموع حدود 35 هزار مهاجر افغانستانی فاقدمدرک بازگشتی از ایران در حدود 19 هزار نفر (54 درصد) بصورت ردمرز و حدود 16.5 هزار نفر (46درصد) بصورت داوطلبانه به کشور خود بازگشتند. اما در ماه نیمه اول ماه مارچ (11 تا 24 اسفند) تعداد مهاجران ردمرز شده به شدت کاهش یافته است، بطوریکه در این دوره 14 روزه از مجموع 72631 مهاجر فاقدمدرک بازگشتی  67135 نفر (92 درصد) بصورت داوطلبانه و تنها 5496 نفر (8 درصد) بصورت رد مرز به کشور افغانستان بازگشته اند. این موضوع نشانگر تغییر رویکرد در دوره شیوع ویروس کرونا توسط ایران است که تلاش کرده تا با سهلگیری بیشتر شرایط را برای احساس امنیت بیشتر این مهاجران و مراجعه آنها به مراکز درمانی بدون ترس از دستگیری و رد مرز آنها فراهم نماید. البته دلایل دیگری همچون خطرات نگهداری مهاجران دستگیر شده در اردوگاه­ها یا انتقال آنها به وسیله اتوبوس به سوی مرزهای شرقی از نظر انتقال ویروس نیز می تواند مطرح گردد. از طرف دیگر  بخشی از کاهش تعداد مهاجران رد مرز شده از ایران می تواند مربوط به کاهش تعداد آن دسته از مهاجران افغانستانی باشد که در تلاش برای عبور از خاک ایران برای رسیدن به کشور ترکیه و پس از آن به کشورهای اروپایی هستند. با توجه به کنترل سختگیرانه مرزها توسط کشورها بخصوص کشورهای یونان و ترکیه شاهد کاهش مهاجران عبوری از خاک ایران هستیم که بصورت قاچاقی وارد ایران شده و پس از دستگیری به کشور افغانستان رد مرز می شوند.

به نظر می رسد پس از سال 2018 شاهد افزایش مجدد در تعداد مهاجران افغانستانی بازگشتی باشیم اما این موضوع تحت تأثیر عوامل مختلفی همچون کاهش تعداد مبتلایان به این ویروس و کنترل آن در ماه های آتی در ایران خواهد بود. موضوع بازگشت مهاجران افغانستانی می تواند در ماه های آتی هم از نظر دسترسی به نیروی کار این مهاجران (بخصوص در فعالیت های ساختمانی و کشاورزی) و هم از نظر بازگشت مجدد آنها به ایران، چالش هایی را ایجاد نماید. البته با توجه به عبور از مرحله شوک اولیه شیوع ویروس و ایجاد اطمینان در میان بخشی از مهاجران فاقد مدرک مبنی بر دریافت خدمات درمانی در ایران، احتمالا شاهد کاهش تعداد مهاجران بازگشتی از ایران از نیمه دوم مارچ خواهیم بود. همچنانکه وزارت مهاجرین و عودت کنندگان افغانستان نیز در 19 فرودین 1399 در مصاحبه ای به روند کاهش تعداد مهاجرین بازگشتی از ایران پس از توافق با دولت ایران مبنی بر ارائه خدمات به این مهاجران اشاره کرده است. در مجموع مهاجران بازگشتی هم در زمان خروج از ایران و هم در زمان بازگشت مجدد احتمالی آنها در ماه های آتی به کشور از نظر شیوع ویروس کرونا باید مورد پایش قرار گیرند. البته در این راستا مسئولیت هایی نیز متوجه دولت افغانستان و سازمان های بین المللی است تا همچون اغلب کشورهای جهان، شهروندان بازگشتی خود را از نظر احتمال آلودگی به ویروس کرونا پایش و در صورت نیاز قرنطینه نماید.

انتشار: خبرگزاری ایسنا