مهاجران افغانستانی در ایران: الگوها و تمایلات مهاجرتی

تعداد مهاجران افغانستانی در ایران (شامل پناهندگان، مهاجران نامتعارف و مهاجران متعارف) بیش از سه میلیون نفر می­باشد. مهاجرت و تمایلات مهاجرتی جامعه مهاجران افغانستانی در مقیاس بین­ المللی، ملی و محلی دارای اهمیت و اثرات قابل توجهی است.

تحقیق “مهاجران افغانستانی در ایران: الگوها و تمایلات مهاجرتی” با همکاری مشترک دانشگاه تورکو فنلاند با دانشگاه شهید بهشتی (ایران) در سال 1396 و پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف (رصدخانه مهاجرت ایران) (ایران) در سال 1398 انجام شده است. به منظور انجام این تحقیق حمایت­ های زیادی از سوی وزارت کشور ایران و همچنین امور بین ­الملل دانشگاه صنعتی شریف و رئیس پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف صورت گرفت. بعلاوه، حمایت­ های مالی این طرح تحقیقاتی از طرف شورای تحقیقات استراتژیک در آکادمی فنلاند (کنسرسیوم تحقیقاتی URMI: www.urmi.fi) و گروه جغرافیا دانشگاه تورکو فنلاند انجام شده است.

سوالات اصلی این تحقیق عبارتند از: الگوهای مهاجرتی مهاجران افغانستانی در ایران چه بوده است؟ تمایلات مهاجرتی مهاجران افغانستانی در ایران چیست؟. بطور دقیق­تر، تمایلات پناهندگان، مهاجران متعارف و مهاجران نامتعارف افغانستانی ساکن ایران در ارتباط با مهاجرت آنها در ایران، به افغانستان و به کشورهای دیگر چیست؟

تحلیل ­های این طرح تحقیقاتی بر پایه­ ی یافته ­های مطالعات گذشته و بعلاوه یافته­ های حاصل از پیمایش میدانی و مصاحبه­ های این تحقیق در مهر ماه 1396 و خرداد تا شهریور 1398 است. در مجموع، 2009 نفر از مهاجران افغانستانی (حداقل 15 ساله پناهنده، مهاجر متعارف و مهاجر نامتعارف افغانستانی) به سوالات پرسشنامه تحقیق پاسخ داده و در مجموع با 116 نفر از مهاجران افغانستانی و 54 نفر از ذی­نفعان و مسئولان مرتبط با مهاجران افغانستانی مصاحبه انجام گرفت.

در پیمایش سال 1396، 644 نفر از مهاجران افغانستانی در استان­ های کرمان، خراسان رضوی و خوزستان بدون ذکر نام خود به سوالات تحقیق پاسخ دادند. از مجموع این افراد 546 نفر ساکن سکونتگاه­ های پناهندگان (مهمانشهر) بنی نجار، بردسیر، رفسنجان و تربت جام بوده و 98 نفر از پاسخ­ دهندگان به پرسشنامه در سایر مناطق (اغلب روستایی) در استان­ های کرمان و خراسان رضوی سکونت داشتند. بعلاوه، 72 پناهنده و مهاجر نامتعارف افغانستانی در سال 1396 مورد مصاحبه قرار گرفتند.

در سال 1398، 1365 مهاجر افغانستانی در مناطق شهری تهران، مشهد، اصفهان و کرمان به سوالات پرسشنامه پاسخ دادند. همچنین، 44 نفر از فعالان اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی افغانستانی در ایران، از جمله دانشجویان، فعالان اقتصادی، مدیران سازمان­ های مردم نهاد (NGO) و غیره مورد مصاحبه قرار گرفتند.

در سال 2017 همچنین با 54 نفر از ذی­نفعان و مسئولان از جمله مسئولان اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی در استان خراسان رضوی و خوزستان و نماینده دفتر کمیساریای عالی سازمان ملل متحد برای پناهندگان (UNHCR) در شهر مشهد و همچنین با مسئولان شهرستانی و شهرداری و روستایی در مناطق مورد مطالعه، اعضای شورای مهاجران در مهمانشهرها و دیگر مسئولان دولتی و نمایندگان بخش خصوصی مصاحبه انجام گرفت.

تمام جنبه­ های مرتبط با اخلاق تحقیق بطور جدی مورد توجه قرار گرفت و تمام پاسخ­دهندگان بدون ذکر نام خود به پرسشنامه ­ها پاسخ دادند. ما از تمام افرادی که به سوالات پرسشنامه پاسخ داده و یا اجازه مصاحبه را دادند قدردانی می­نماییم. دستیاران تحقیق در جمع­ آوری و تحلیل یافته­ های تحقیق کمک نمودند. پژوهشگران اصلی برای انجام این تحقیق پروفسور یوسی اس. یاوهیاینن (دانشگاه تورکو)، دکتر داود عیوضلو و دکتر بهرام صلواتی سرچشمه (رصدخانه مهاجرت ایران، پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف) هستند.

براساس یافته­ های پیمایش، تمایل به زندگی تا پایان عمر در ایران در میان گروه­ های مختلف مهاجران افغانستانی در ایران متفاوت است: دو پنجم (دو نفر از سه نفر) پناهندگان افغانستانی در مهمانشهرها، سه نفر از هر 10 پناهنده ساکن در سایر مناطق ایران، و یک نفر از هر چهار نفر از مهاجران متعارف و نامتعارف افغانستانی در ایران اعلام کرده ­اند که تمایل دارند تا پایان عمر خود در ایران زندگی کنند. بیشترین افرادی که تمایل به ماندن در ایران را دارند افراد بین 50 تا 64 سال هستند که حدود 20 سال پیش از مناطق روستایی افغانستان به ایران مهاجرت کرده و دارای خانواده در ایران هستند. همچنین مهاجران جوان افغانستانی که در مهمانشهرها با همسر و فرزندان خود زندگی می­کنند و حدود 10 تا 20 سال در ایران زندگی کرده ­اند و همچنین افراد سالخورده مهاجر متعارف و نامتعارف افغانستانی نیز تمایل بیشتری برای زندگی تا پایان عمر در ایران دارند.

کمی بیش از نصف مهاجران افغانستانی که به سوالات پرسشنامه پاسخ دادند تمایل به مهاجرت در داخل ایران را دارند: اغلب به شهرهای مشهد و تهران. تقریباً تمام پاسخگویان در شهر مشهد در استان خراسان رضوی تمایل دارند تا در این شهر به زندگی ادامه دهند و از هر شش نفر پاسخ دهنده ساکن در مناطق شهری تهران، پنج نفر تمایل به زندگی در همان محل سکونت فعلی خود را دارند. تحریم ­های بین­ المللی علیه ایران (که منجر به کاهش ارزش پول ملی ایران شد) منجر به این شده است که دو سوم مهاجران افغانستانی ساکن در ایران به مهاجرت از ایران به دیگر کشورها فکر کنند.

تقریبا دو پنجم پاسخگویان پناهنده افغانستانی در مهمانشهرها و یک چهارم پاسخگویان پناهنده در سایر مناطق (اغلب مناطق روستایی) در ایران تمایل دارند به کشور افغانستان مهاجرت کنند. همچنین یک سوم پاسخگویان مهاجر متعارف و نصف پاسخگویان مهاجر نامتعارف در ایران تمایل به مهاجرت به کشور افغانستان را داشته­ اند اما در واقع تعداد کمتری از آنها برنامه­ ای برای بازگشت دارند. بطور خاص، تمایل به مهاجرت به افغانستان در میان افراد سالخورده، شاغل و متاهل مهاجر نامتعارف افغانستانی بیشتر است. از طرف دیگر پناهندگان مجرد، زنان پناهنده بین 30 تا 49 سال که در مهمانشهرها ساکن هستند تمایل کمتری برای بازگشت به کشور افغانستان را دارند.

در حدود یک سوم مهاجران افغانستانی در ایران تمایل دارند تا از ایران به کشورهای اروپایی مهاجرت کنند. میل به مهاجرت به کشورهای اروپایی بخصوص در میان مهاجران مرد مجرد شاغل افغانستانی ساکن در مناطق شهری ایران بیشتر از دیگر مهاجران است؛ اما در عمل ممکن است همه افراد متمایل به مهاجرت اقدام به مهاجرت واقعی ننمایند. تعداد کمی از پاسخگویان، کشور ترکیه را به عنوان کشور مقصد خود برای مهاجرت اعلام کردند. مهاجران جوان افغانستانی در ایران تمایل به مهاجرت بیشتری به خارج از ایران را دارند اما تعداد کمی از این مهاجران جوان تمایل به بازگشت به کشور افغانستان را دارند؛ بخاطر اینکه آنجا را نا امن تصور می کنند.

در صورت تعمیم یافته­ های تحقیق به کل مهاجران افغانستانی در ایران (شامل حدود 3 میلیون مهاجر متعارف و نامتعارف و پناهندگان)، 1.6 تا 1.85 میلیون نفر آنها (شامل 0.4 تا 0.5 میلیون فرزندان آنها) تمایل به ماندن در ایران دارند و یا اینکه تمایلی به مهاجرت از ایران را ندارند. از کل مهاجران بالای 15 سال افغانستانی در ایران، 0.85 تا 1 میلیون نفر تمایل به مهاجرت از ایران را دارند که از میان آنها 0.6 میلیون نفر تمایل به بازگشت به افغانستان را داشته و بین 0.28 تا 0.4 میلیون نفر آنها تمایل به مهاجرت به کشورهای اروپایی را دارند. بسیاری از آنها دارای فرزندان خردسالی هستند که مهاجرت آنها بستگی به تصمیم والدین آنها برای مهاجرت دارد. در مجموع، برنامه مهاجرت مهاجران افغانستانی ساکن در ایران برای عملی شدن به عوامل متعدد بیرونی بستگی دارد.

نتایج حاصل از تحقیقات در ارتباط با مهاجران افغانستانی در ایران می­تواند در طراحی و به کارگیری سیاست های مبتنی بر شواهد که منجر به اثرات مفید بر روی مهاجران، جامعه مهاجران و ایرانیان خواهد شد، مفید واقع گردد. از این رو پیشنهاد می­ گردد تا انجام تحقیقات در ارتباط با مهاجرت و تمایلات مهاجرتی مهاجران افغانستانی در ایران ادامه داشته باشد.

یوسی اس. یاوهیاینن؛ داود عیوضلو و بهرام صلواتی سرچشمه(jusaja@utu.fi)

لینک دانلود متن کامل گزارش به زبان انگلیسی

لینک دانلود متن کامل گزارش به زبان انگلیسی ازسایت ResearchGate