ادغام پناهندگان؛ فرآیندی آهسته اما پیوسته در جوامع میزبان (تجربه کشور آلمان)

با افزایش تعداد مهاجران بشردوستانه در جهان، کشور آلمان همچنان بیشترین تعداد تقاضای پناهندگی را در اتحادیه اروپا دریافت می کند. بر اساس آمار اداره فدرال آلمان در امور مهاجرت و پناهندگی تعداد درخواست های جدید پناهندگی در آلمان در سال 2018 تقریبا به میزان مشابه سال های قبل از سال 2015 رسیده است، بطوریکه در سال 2018 حدود 162 هزار درخواست پناهندگی جدید در این کشور ثبت شده است که اغلب این پناهجویان از کشورهای سوریه، عراق و ایران بوده اند. بیشتر پناهجویانی که به کشور آلمان وارد شده اند، در رده سنی جوان قرار داشته اند. به عبارت دیگر، 84 درصد از پناهجویان جدید در سال 2017، زیر 35 سال و 60 درصد آنها مرد بودند که درصد کمی از این افراد صلاحیت رسمی شغلی یا مدرک دانشگاهی را داشتند.

ادغام پناهندگان از طریق بازار کار

اگر ادغام را فرصتی برای دنبال کردن مشارکت فعالانه در جنبه های اصلی زندگی در یک کشور میزبان تعریف کنیم، اشتغال پناهندگان شاید مهمترین عامل برای ادغام موفق آنها در جامعه آلمان باشد. علاوه بر این، بکارگیری پناهندگان نه تنها احساس بیگانگی در بین آنها را کاهش می دهد، بلکه درآمدهای مالیاتی را افزایش و به کاهش کمبود نیروی کار کمک می کند.

بر اساس آمار آژانس اشتغال فدرال آلمان، اشتغال پناهندگان در سال های اخیر افزایش قابل توجهی داشته است. به طوری که از اکتبر 2017 تا اکتبر 2018، میزان اشتغال پناهندگان از 8 کشور اول متقاضی پناهندگی در آلمان از 203 هزار نفر به 298 هزار نفر رسیده است. در حالی که این روندها مثبت است، اما در پایان سال 2018، حدود 456 هزار پناهنده هنوز جویای کار بوده و 372 هزار نفر دیگر هنوز هم فاقد شغل بودند. همانطور که انتظار می رود، ادغام پناهندگان در بازار کار روند آهسته و طولانی مدتی را طی می کند. به عنوان نمونه، تقریباً 72 درصد از موج اخیر پناهجویان سوری که در سال 2015-2016 وارد آلمان شدند، در اواخر سال 2018 هنوز هم فاقد شغل بوده اند (بالاترین نرخ بیکاری در بین پناهندگان 8 کشور برتر متقاضی پناهندگان). در این میان تنها 5/38درصد از پناهجویان ایرانی بین سال های 2013-2018، در این کشور مشغول به کار و فعالیت بوده اند.

با توجه به فقدان توانایی های پناهندگان در زمینه زبان آلمانی، تجربه شغلی و مهارت های بسیاری از پناهندگان، به کارگیری بیشتر این پناهجویان فعلی، در کشور آلمان امری ضروری است. در حالی که بین 8500 تا 10 هزار پناهنده هر ماه در سال 2018 وارد نیروی کار آلمان شدند، محققان تصریح می کنند که حدود 50 درصد از پناهندگان اخیر، پنج سال پس از ورود هنوز در وضعیت بیکاری به سر خواهند برد. تخمین زده می شود که این درصد تنها پس از 14 سال به 25 درصد کاهش یابد. علاوه بر این، حدود یک سوم پناهندگان شاغل، کارگران موقت و بدون قراردادهای طولانی مدت هستند و اکثر آنها در مشاغل کم مهارت و کم درآمد کار می کنند.

آموزش حرفه ای؛ محور کلیدی ادغام پناهندگان

آموزش به عنوان یکی از دیگر از محورهای کلیدی ادغام در کشورهای میزبان مهاجران و پناهندگان است. در حال حاضر تعداد كودكان و نوجوانان متولد خارج از اروپا (از جمله كودكان پناهنده و مهاجر) كه ترک تحصیل می كنند، تقریباً دو برابر بیشتر از کودکان بومی است. کودکان مهاجر هنگامی که از آنها پشتیبانی کافی نشود، بازدهی یادگیری کمتری دارند. به عنوان مثال تحقیقات نشان می دهد که حدود 3 دانش آموز از 4 دانش آموز بومی در علوم و ریاضیات مهارت کسب می کنند، در حالیکه فقط 3 دانش آموز از 5 دانش آموز مهاجر این مهارت را کسب می کنند.

بهبود ادغام پناهندگان در برخی جوامع میزبان با ارائه برنامه های آموزشی مختلفی صورت می گیرد. در این راستا کشور آلمان برنامه آموزشی خود را برای پناهندگان در قالب سیستم دوگانه آموزش حرفه ای و با هدف ایجاد ارتباط میان تحصیل، کار و جامعه برای پناهندگان ارائه نموده است. 

سیستم دوگانه (Dual System) هسته اصلی آموزش حرفه ای در آلمان را تشکیل می دهد. این قانون مبتنی بر قانون آموزش حرفه ای  (Vocational Training)سال 1969 (اصلاح شده در سال 2005) بوده و به عنوان مسیر اصلی نسل جوان به سمت اشتغال در جامعه است. بر اساس این سیستم، هر جوانی که آموزش اجباری تمام وقت را گذرانده باشد، می تواند به آموزش های حرفه ای دوگانه (Dual Vocational Training) دسترسی پیدا کند. مشخصه این سیستم آموزشی یادگیری در دو بخش است: یادگیری در یک شرکت و یادگیری در مدرسه فنی – حرفه ای به صورت پاره وقت. بر این اساس، شركت ها طبق قوانين خصوصي با متقاضيان قرارداد امضا مي كنند و آنها را مطابق با مقررات الزام آور بخشنامه هاي آموزش حرفه اي كه متضمن استاندارد ملي است، آموزش می دهند. این کار توسط “نهادهای ذیصلاح”، عمدتاً بخش های(صنعت و تجارت، صنایع دستی، کشاورزی، پزشکی و وکالت) و همچنین ارگان های ذیصلاح در خدمات عمومی یا از طریق تصدی کلیساها کنترل می شود.

این سیستم دوگانه برای انجام 326 شغل شناخته شده (در سال 2016)، آموزش حرفه ای و مهارت آموزی گسترده ای را ارائه می دهد. مدت زمان برنامه ها در سیستم دوگانه معمولاً 3 سال است، گرچه برخی از آنها 2 تا 3 سال است. افراد پس از گذراندن آموزش در سیستم دوگانه، بعنوان یک کارگر ماهر به کار گرفته می شوند.

بر اساس آمار آژانس اشتغال فدرال آلمان، 38300 نفر از پناهندگان به عنوان متقاضی سیستم آموزش حرفه ای کشور آلمان در سال 2018-2017 ثبت نام کرده اند که این میزان نسبت به سال 2016-2015 تقریبا افزایش چهار برابری داشته است.  

کارفرمایان به طور فزاینده به دنبال جذب پناهندگان برای رفع کمبود نیروی کار در آلمان هستند. به دلیل پیری جمعیت و پایین بودن نرخ بیکاری، کشور آلمان از نظر کارگران ماهر و همچنین دانشجویان تازه وارد در برنامه های کارآموزی حرفه ای با کمبود نیرو مواجه است. روندی که پیش بینی می شود تا سال 2035 رشد اقتصادی را به میزان قابل توجهی در این کشور کاهش دهد.

در پاسخ به این مساله، دولت آلمان به دنبال استخدام کارگران بیشتری از خارج از کشور است و شرکت در برنامه های آموزش حرفه ای را برای پناهجویان آسانتر کرده است. اما در این میان مشکلی که وجود داشت این بود که پناهجویانی که برنامه کارآموزی خود را شروع کرده اند، در صورت رد درخواست پناهندگی خود، مجبور بودند کشور آلمان را ترک کنند و در نتیجه این امر منجر به اتلاف وقت و منابع کارفرمایان می شد. دولت آلمان با وضع مقررات 3 + 2 (مصوب سال 2016) به پناهجویان پذیرفته شده در سیستم آموزش حرفه ای اجازه می دهد تا پس از اتمام آموزش اجباری، وارد آموزش های حرفه ای (سه سال) و کار در آلمان (دو سال) شوند.

جایگاه پناهندگان در آموزش عالی

در سال های اخیر تعداد پناهندگان ثبت نام شده در آموزش عالی در جهان افزایش چشمگیری یافته است. تخمین زده می شود که 30 هزار تا 50 هزار پناهنده که به تنهایی در سال 2015 وارد کشور آلمان شده اند، از نظر دانشگاهی برای حضور در یک دانشگاه آلمانی واجد شرایط باشند. با این حال، با توجه به عدم مهارت در زبان آلمانی، بسیاری از پناهندگان ابتدا باید در دوره های مقدماتی ثبت نام می کردند، به طوری که ورود پناهندگان به برنامه های دانشگاهی آلمان اغلب به تأخیر می افتد. 47 درصد از پناهجویانی که در سال 2017 در دوره های مقدماتی ثبت نام کرده بودند، حداقل قبل از ورود به آلمان تحصیلات دانشگاهی را پشت سر گذاشته بودند.

اگرچه تعیین تعداد پناهندگان پذیرفته شده در دانشگاه های آلمان دشوار است، زیرا موسسات آموزش عالی داده هایی از نوع اقامت دانشجویان جمع آوری نمی کنند. نظرسنجی های کنفرانس رکتور، وابسته به انجمن دانشگاه های آلمان نشان می دهد که تعداد پناهجویان تازه پذیرفته شده در دانشگاه های آلمان از 205 نفر در سال 2015-2016 به 3788 نفر در سال 2018- 2019 (ترم زمستان) افزایش یافته است. در مجموع ادعا می شود که تعداد پناهندگانی که در دانشگاه های آلمان ثبت نام کرده اند، تقریباً در طول سه سال گذشته 10 برابر شده و از 1100 نفر در سال 2016 به حدود 10000 نفر در سال 2019 افزایش یافته است.

بیشتر پناهندگان در کشور آلمان در مقطع کارشناسی ثبت نام کرده اند – تنها 22 درصد دانشجویان پناهنده تازه ثبت نام شده در ترم زمستانی 2018-2019 در مقاطع کارشناسی ارشد یا دکترا بوده اند. با این وجود انتظار می رود تعداد پناهندگان در آموزش عالی آلمان با افزایش تعداد پناهجویان برای ورود به برنامه های آموزش عالی و پیشرفت در برنامه های تحصیلات تکمیلی، در سالهای آینده به میزان قابل توجهی افزایش یابد. اندیشکده و گروه مشاوره Stifterverband تخمین می زند که تعداد پناهندگان در دانشگاه های آلمان تا سال 2020 چهار برابر خواهد شد و به 40 هزار نفر خواهد رسید.

با توجه به این واقعیت که حدود دو سوم پناهجویانی که در سالهای اخیر وارد آلمان شده اند هنوز بیکار هستند باعث می شود که بسیاری از ناظران، تصویری تلخ از ادغام ناکام پناهندگان در جامعه آلمان در ذهن خود داشته باشند. با این حال، این واقعیت را نباید نادیده انگاشت که ادغام پناهندگان با پیشینه های مختلف اجتماعی و فرهنگی و بدون تسلط به زبان کشور میزبان و یا ضعف در مهارت های قابل انتقال، به سادگی و یک شبه اتفاق نمی افتد. با توجه به روند پیری سریع جمعیت آلمان، نیازهای نیروی کار در این کشور رو به رشد خواهد بود. پیش بینی می شود که جمعیت در سن کار آلمان تا سال 2035 حدود چهار تا شش میلیون نفر کاهش یابد، این در حالی است که میزان ورود مهاجرین به این کشور افزایش یافته است.

کشورهایی مانند کانادا با وارد کردن مهاجران ماهر از سراسر جهان به دنبال رفع کمبود نیروی کار خود هستند. اما جمعیت پناهنده ای که به آلمان وارد می شود نسبتاً کم مهارت هستند. اگر دولت آلمان موفق به آموزش و آگاهی دهی بیشتر مهاجران جوان شود، ترکیب و ساختار سنی نیروی کار خود را به شدت تقویت کرده و پتانسیل تولیدی را در اقتصاد خود تزریق می کند. در این صورت آموزش و مهارت برای تازه واردان یک وضعیت برد-برد برای هم پناهندگان و هم برای جامعه آلمان خواهد بود.

• این یادداشت برگرفته شده از یافته های International Migration Outlook 2019  منتشر شده در سال 2019، گزارش Vocational Education and Training در سال 2018 و گزارش World Education Service در سال 2019 تهیه است.

نویسنده: رقیه صمدی/ پژوهشگر حوزه مهاجرت های اجباری و پناهجویی

تهیه شده در رصدخانه مهاجرت ایران

منابع:

• OECD (2019), International Migration Outlook 2019, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/c3e35eec-en.
• VET Data Report Germany 2016/2017, Facts and analyses to accompany the Federal Government Report on Vocational Education and Training – Selected findings (2018), published by Federal Institute for Vocational Education and Training.
• World education news and reviews (WENR), 2019, The State of Refugee Integration in Germany in 2019, available at: https://wenr.wes.org/2019/08/the-state-of-refugee-integration-in-germany-in-2019